Nhân Vật Lịch Sử

Đường Huyền Tông 唐玄宗
Hoàng đế Trung Hoa (chi tiết...)
Hoàng đế Đại Đường
Trị vì	13 tháng 8 năm 7121 – 12 tháng 8 năm 7562 (43 năm, 365 ngày)
Tiền nhiệm	Đường Duệ Tông
Kế nhiệm	Đường Túc Tông
Thông tin chung
Thê thiếp	Vương hoàng hậu Võ Huệ phi Dương Quý tần Dương Quý phi
Tên thật	Lý Long Cơ (李隆基)
Niên hiệu	Tiên Thiên (先天, 712-713) Khai Nguyên (開元, 713-741) Thiên Bảo (天寶, 742-756)
Thụy hiệu	Chí Đạo Đại Thánh Đại Minh Hiếu Hoàng đế (玄宗至道大聖大明孝皇帝)
Miếu hiệu	Huyền Tông (玄宗)
Triều đại	Nhà Đường (唐)
Thân phụ	Đường Duệ Tông
Thân mẫu	Chiêu Thành Đậu hoàng hậu
Sinh	8 tháng 9, 6853 Trường An, Đại Đường
Mất	3 tháng 5, 762 (76 tuổi) Cam Lộ điện thuộc Thái Cực cung, Trường An, Đại Đường
An táng	Thái lăng (泰陵)

Đường Huyền Tông (chữ Hán: 唐玄宗, 8 tháng 9, 685 - 3 tháng 5, 762), hay thường gọi là Đường Minh Hoàng (唐明皇), là vị Hoàng đế thứ 7 hoặc thứ 9⁴ của Triều đại nhà Đường trong lịch sử Trung Quốc. Huyền Tông được đánh giá là một trong những vị Hoàng đế đáng chú ý nhất của nhà Đường, danh tiếng không thua kém tằng tổ phụ của ông là Đường Thái Tông Lý Thế Dân, tạo nên giai đoạn thịnh trị tột bậc cho Triều đại này.

Thời niên thiếu của ông chứng kiến những biến động to lớn của Triều đại, từ việc Võ Tắc Thiên cho đến Vi hoàng hậu mưu đoạt đế vị. Năm 710, sau khi bác ruột là Đường Trung Tông bị mẹ con Vi hoàng hậu và An Lạc công chúa ám hại, ông liên kết với cô là Thái Bình công chúa, tiến hành chánh biến Đường Long, phế truất họ Vi, tôn Duệ Tông Lý Đán trở lại ngôi vua. Sau đó, Lý Long Cơ được phong làm Hoàng Thái tử. Năm 712, Long Cơ được vua cha nhường ngôi, trở thành Đường Huyền Tông. Sau khi đăng cơ, Huyền Tông thanh trừng các phe cánh chống đối của Thái Bình công chúa, chấm dứt gần 30 năm biến động của nhà Đường. Sau đó, ông bắt tay vào việc xây dựng đất nước, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, trọng dụng nhân tài, ngăn chặn quan liêu lãng phí, mở ra thời kì Khai Nguyên chi trị (開元之治) kéo dài hơn 30 năm.

Tuy nhiên về cuối đời, Đường Huyền Tông sinh ra mê đắm trong tửu sắc, không chú ý đến nền chính trị ngày càng bại hoại suy vi, bên trong sủng ái Dương Quý Phi, bỏ bê việc nước, bên ngoài trọng dụng gian thần Lý Lâm Phủ, Dương Quốc Trung khiến cho nền thống trị ngày càng xuống dốc. Các phiên trấn do người dân tộc thiểu số cai quản được trọng dụng quá mức, trong đó có mạnh nhất là tặc thần An Lộc Sơn. Năm 755, An Lộc Sơn chính thức phát động loạn An Sử sau đó nhanh chóng tiến về kinh đô. Tình thế nhà Đường lâm vào bờ vực của sự diệt vong, Huyền Tông và triều đình phải bỏ chạy khỏi kinh thành Trường An, đi đến Thành Đô. Cùng năm 756, con trai ông là thái tử Lý Hanh xưng đế, tức là Đường Túc Tông, Huyền Tông buộc phải thừa nhận ngôi vị của Túc Tông, lên làm Thái thượng hoàng.

Cuối năm 757, khi quân Đường giành lại được Trường An, Thái thượng hoàng Huyền Tông mới được đón về kinh đô nhưng không còn quyền lực và bị hoạn quan Lý Phụ Quốc ức hiếp. Những ngày cuối cùng của ông sống trong u uất và thất vọng cho đến lúc qua đời vào ngày 3 tháng 5 năm 762, ở tuổi 79.

Thời niên thiếu

Đường Huyền Tông tên thật là Lý Long Cơ (李隆基), là con trai thứ ba của Đường Duệ Tông Lý Đán, vua thứ 5 hay thứ 7 của Triều đại nhà Đường, chào đời vào ngày Mậu Dần tháng 8 năm Thùy Củng nguyên niên (tức ngày 8 tháng 9 năm 685) ở kinh đô Trường An, ông ra đời dưới thời gian trị vì đầu tiên của vua cha Đường Duệ Tông, mẹ của ông là Đậu đức phi, trắc thất của Duệ Tông⁵ . Tân Đường thư mô tả Lý Long Cơ "từ nhỏ đã anh minh đa nghệ, hiểu biết âm luật, thiện bát phân thư, dung mạo vĩ lệ, có tư chất phi thường". Vào thời điểm này, Triều đại nhà Đường đã bị chi phối bởi mẹ Duệ Tông là Võ Thái hậu, bà nắm mọi quyền hành trong triều, mưu xưng Hoàng đế.

Tháng 7 nhuận năm Đinh Mão (687), Hoàng tử Lý Long Cơ khi đó mới 3 tuổi, cùng các anh em trai đều được phong tước Vương, ông được phong làm Sở vương (楚王). Năm 689, Lý Long Cơ được Võ Thái hậu mệnh làm con thừa tự của Đường Hiếu Kính Đế Lý Hoằng, người con trai cả của Võ Thái hậu và là bác của Long Cơ. Sang năm 690, Thái hậu ép Duệ Tông nhường ngôi cho mình, làm gián đoạn nhà Đường, lập ra nhà Võ Chu^{6 7} .

Tháng 11 năm 692, Lý Long Cơ và cha ông bị buộc đổi sang họ Võ, được phép mở phủ ở ngoài cung và bố trí liêu chức, năm đó ông vừa mới 7 tuổi⁸ . Cùng năm đó, nhân dịp triều đình tổ chức nghi thức cúng tế, Long Cơ cũng được tới dự. Có đại thần là Kim Ngô tướng quân Võ Ý Tông (武懿宗) thấy Long Cơ là tông thất Lý thị đã hết thời mà có tác phong nghiêm chỉnh, thì đem lòng ganh ghét, muốn sỉ nhục ông. Ông nói: "Triều đình của nhà ta, việc gì tới nhà ngươi". Khi biết được chuyện này, Võ Tắc Thiên đã bắt đầu chú ý tới ông, tỏ ra yêu quý đứa cháu nội này hơn.

Năm 693, mẹ ông là Đậu đức phi bị Võ Tắc Thiên giết hại trong cung, khi đó ông chỉ mới 8 tuổi, ông được một thị thiếp khác của Duệ Tông là Đậu Lư thị cùng 2 người dì nuôi dưỡng. Nhân đó, Võ Tắc Thiên cải phong vị Sở vương của ông thành Lâm Tri Quận Vương (臨淄王), bị buộc phải chuyển vào cung quản thúc.

Trong suốt năm năm tiếp theo (694 - 699), Lý Long Cơ cùng một số anh em ruột và anh em, con của Chương Hoài thái tử Lý Hiền, bị quản thúc chặt chẽ và không được tiếp xúc với bên ngoài, nên sống trong cảnh cực kì gò bó. Mãi đến năm 699, khi Duệ Tông không còn được giữ ngôi Thái tử, trở lại làm Tương vương, thì Long Cơ mới được phép ra khỏi cung, và được lập phủ đệ ở phường Tích Thiện, thành Lạc Dương. Mấy năm sau, ông được cùng Võ Tắc Thiên đến Trường An, sau đó được ban phủ đệ ở Khánh phường (nơi ở của hoàng thân nhà Đường ở Trường An).

Đường Trung Tông phục vị

Năm 705, trong triều đình, tể tướng Trương Giản Chi ép Võ Tắc Thiên thoái vị^{7 9} . Bác ruột Long Cơ là Võ Hiển, bị phế truất năm 684, trở lại ngôi vị, tái lập nhà Đường, tức Đường Trung Tông. Những hoàng thân bị Võ Tắc Thiên đổi họ trước đây đều được đổi sang họ Lý như cũ, do đó Võ Long Cơ được đổi là Lý Long Cơ.

Tháng 4 ÂL năm 708, Lý Long Cơ được phong làm Lộ châu biệt giá. Đầu năm 709, ông được đổi phong làm Ngân Thanh Quang Lộc đại phu. Sang năm 710, Long Cơ từ Lộ châu được trở về Trường An. Long Cơ tại kinh sư thường hay dao du nhiều văn võ sĩ, trong đội Thân quân Vạn kị ¹⁰ của Trung Tông phát triển thế lực. Từ thời Đường Thái Tông, đội kị binh đã được hàng trăm, sang thời Võ Tắc Thiên được nâng lên hàng nghìn, và đến thời Trung Tông đã hàng vạn. Long Cơ tinh ý võ trí, chọn lựa nơi tiềm lực nhất phát triển thế lực của bản thân.

Vào cuối thời Đường Trung Tông, Vi hoàng hậu và An Lạc công chúa nắm giữ triều chính, muốn xưng Hoàng đế như Võ Tắc Thiên trước đây, nhưng Trung Tông trước sau không đồng ý. Lý Long Cơ biết thế Vi hậu rất lớn, nên cũng âm thầm chuẩn bị lực lượng, chiêu tập nghĩa sĩ để chống lại Vi hậu.

Thời Đường Duệ Tông

Chính biến chống Vi hậu

Ngày Nhâm Ngọ tháng 6 năm 710, Đường Trung Tông bị mẹ con Vi hoàng hậu hạ sát, tính việc dùng binh biến xưng Đế¹¹ . Giữa lúc đó, Thái Bình công chúa và Chiêu dung Thượng Quan Uyển Nhi can thiệp vào, lập di chiếu buộc Vi hoàng hậu lập Ôn vương Lý Trọng Mậu làm Đế, và với tư cách Thái hậu lâm triều nhiếp chính, Tương vương Lý Đán được quyền nghe chính sự, thế cuộc tạm thời yên ổn. Phe cánh của Vi Thái hậu là Vi Ôn (宗楚客) và Tông Sở Khách (韋溫) thấy Tương vương Lý Đán là mối đe dọa lớn đối với Vi hậu, nên định diệt trừ. Tương vương Lý Đán đối với việc cung đình không hề có hứng thú, nên việc khuếch trương bàn bày thế lực đều do Lý Long Cơ tự mình làm chủ.

Bấy giờ trong triều, Thị lang bộ binh Thôi Nhật Dụng (崔日用) vốn thân thiện với gian thần Tông Sở Khách, biết Sở Khách và Vi Thái hậu có ý làm bậy, sợ bị liên lụy, bèn sai người báo với Lý Long Cơ. Bấy giờ, Long Cơ bị bãi chức Lộ châu biệt giá, ở trong kinh thành chiêu kết được nhiều dũng sĩ, nghe được tin này, bèn liên lạc với cô ruột là Thái Bình công chúa mưu trừ Vi Thái hậu. Bấy giờ, Vi thái hậu đối với sự can thiệp của Thái Bình công chúa trong việc lập Ôn vương vô cùng bất mãn, nên càng gây hiềm khích hơn. Thái Bình công chúa cùng con trai là Tiết Sùng Giản (薛崇簡) và Chung Thiệu Kinh (鍾紹京) cùng mật bàn kế hoạch cùng Long Cơ, tính bề lật đổ. Đại quan khác là Trần Huyền Lễ thấy Long Cơ có tướng mạo anh tuấn khác thường, nên vô cùng khâm phục, cũng xin dùng cái chết cho đại nghiệp của ông¹² .

Có người xin Long Cơ báo trước việc với cha là Tương Lý Đán, ông nói:"Hành động lần này là cứu cho xã tắc, sự thành thì phúc về Tương vương, không thành thì chỉ một thân chết, không dám để liên lụy đến Vương. Vả lại, nay bái kiến mà nói ra, thì Vương sẽ do dự mà không đồng ý, đó là kế bại"¹¹

Ngày Canh Tý (21 tháng 7) năm 710, Lý Long Cơ mặc quần áo bình thường, cùng các thuộc hạ vào cửa Huyền Võ, đến trụ sử của Chung Thiệu Kinh đang quản lý cổng thành. Thế nhưng lúc đó, Chung Thiệu Kinh lo sợ muốn từ chối không tham gia, thì được vợ khuyên nhủ mà nghe theo, cùng phối hợp với Lý Long Cơ vào được sâu bên trong cấm cung. Cát Phúc Thuận (葛福順) và Lý Tiên Phù (李仙鳧) xin xung phong đi trước, vào doanh Võ Lâm, chém chết Vi Tuyền (韋璿), Vi Bá (韋播) là thân thích của Vi Thái hậu. Các tướng sĩ Võ Lâm quân cũng ghét Vi Thái hậu sát hại Trung Tông, bèn cùng nhau hưởng ứng, kéo vào cung.

Lý Long Cơ đóng ở ngoài cửa Huyền Võ, sai các tướng chia nhau tiến vào cung. Vi hậu bỏ trốn, bị một người phi kị chém đầu, nộp cho Long Cơ. An Lạc công chúa đang soi gương trang điểm cũng bị chém chết cùng chồng là Võ Diên Tú, Thượng Quan chiêu dung cũng bị chém đầu¹³ . Cuộc chính biến được sử sách gọi là Đường Long chi biến (唐隆之變) kết thúc thắng lợi, toàn bộ bè đảng họ Vi bị diệt trừ.

Lên làm Thái tử

Lâm Tri Quận Vương Lý Long Cơ sai giết hết thân tín của Vi Thái hậu và toàn bộ nhà họ Vi, rồi sang ngày Tân Tỵ (tức 14 tháng 7), ông đích thân đến yết kiến cha là Tương vương Lý Đán, khấu đầu tạ tội. Sau đó, ông đón cha vào cung nhập phụ cho Đường Thương Đế Lý Trọng Mậu. Lý Long Cơ ép Thương Đế lập mình làm Bình vương (平王).

Ngày Quý Mão (tức ngày 24 tháng 7), dưới sự sắp đặt của Thái Bình công chúa, Đường Thương Đế hạ chiếu truyền ngôi cho Tương vương Lý Đán¹⁴ . Lý Long Cơ được cân nhắc làm Điện trung giám (殿中監).

Sau khi phục vị, Đường Duệ Tông cân nhắc việc lập Thái tử, giữa con Đích trưởng là Tống vương Lý Thành Khí (李成器) cùng Thứ tử là Bình vương Lý Long Cơ, người con lập được nhiều công trạng. Nhưng Thành Khí lại xin nhường ngôi cho Long Cơ, còn mình an phận chịu làm một thân Vương hưởng phú quý, ông nói: "Quốc gia an tắc thì đầu tiên là đích trưởng, nhưng quốc gia nguy cấp thì công lao là trên hết; nay Bình vương vì an nguy xã tắc mà lập nên đại công, nhi thần không dám vì phận Đích tử mà ở trên Bình vương"¹⁵ . Theo đó là vô số các đại thần tham gia chính biến tán thành, nên Duệ Tông bèn quyết định lập Long Cơ làm Thái tử. Long Cơ cố từ nhiều lần, sau cùng chấp nhận.

Ngày Đinh Tị (tức ngày 26 tháng 7), năm 710, ông được chính thức lập làm Hoàng thái tử.¹¹

Mâu thuẫn với Thái Bình công chúa

Thái Bình công chúa trước kia ủng hộ Lý Long Cơ làm thái tử, vì cho rằng ông là người dễ khống chế. Nhưng về sau, nhận thấy Long Cơ có khí chất phi thường, nên hối hận và muốn phế ông đi. Hai bên rơi vào thế đối đầu nhau, chia làm hai phe phái trong triều. Nhiều lần bà ta nói với Đường Duệ Tông rằng thái tử không phải con trưởng, không thể lập được. Nhưng Duệ Tông không nghe. Thái Bình công chúa lại bố trí nhiều tai mắt bên cạnh thái tử, tìm cơ hội tố cáo nếu thấy thái tử có việc gì không đúng đắn, nên ông rất bất an.

Đầu năm 711, Thái Bình công chúa nhiều lần tố cáo Long Cơ mưu phản, lại mua chuộc đại thần Vi An Thạch. Duệ Tông bắt đầu nghi ngờ thái tử, triệu An Thạch vào hỏi ý, nhưng An Thạch cố gắng khuyên can và bênh vực cho thái tử, nên bị Thái Bình ghét bỏ. Thái Bình tố cáo An Thạch, nhưng An Thạch được Quách Nguyên Chấn xin giúp nên không bị trị tội. Các đại thần Tống Cảnh, Diêu Nguyên Chi cũng ủng hộ thái tử, tâu với Duệ Tông nên đưa những người con trai khác cùng Bân vương Lý Thủ Lễ - con Chương Hoài thái tử Lý Hiền ra làm Thứ sử các châu và an trí Thái Bình cùng các con ở kinh đô. Duệ Tông chấp nhận do các con ra khỏi kinh thành, song vẫn giữ tự do cho Thái Bình công chúa.

Công chúa Thái Bình đang ở Sơn Tây, nghe vậy tức giận, uy hiếp Lý Long Cơ phải tố cáo Tống Cảnh và Lý Nguyên Chi mưu phản. Biết mình thế yếu, Long Cơ phải chấp nhận, xin đuổi hai đại thần xuống các châu, các thân vương bị đẩy khỏi kinh đô cũng được trở về. Bấy giờ, bảy vị tể tướng trong triều có tới bốn là tay chân của Thái Bình, chỉ còn hai người theo phe Long Cơ, thế lực của ông thua kém hẳn Thái Bình.

Tháng 7 cùng năm, Long Cơ xin nhường ngôi thái tử cho anh là Thành Khí, Duệ Tông lo lắng, không đồng ý. Long Cơ nhân đó xin cho Thái Bình về kinh, Duệ Tông vì muốn trấn an ông, đành phải chấp thuận. Sau đó Duệ Tông bắt đầu giao các việc nhỏ trong triều cho Lý Long Cơ giải quyết.

Thịnh trị Khai Nguyên

Chính biến xưng đế

Hình vẽ một đoàn ngựa được triều cống cho Đường Huyền Tông, vẽ vào thế kỉ XII thời nhà Tống

Tháng 8 năm 712, trên bầu trời xuất hiện dị tượng, sao Tuệ Tinh ra hướng tây, kinh Hiên viên nhập vào Thái vi là điềm sắp thay đổi Triều đại. Công chúa Thái Bình do muốn hại Long Cơ, bèn sai bọn thuật giả báo việc này và nói thái tử sẽ lên ngôi hoàng đế, mục đích để cho Duệ Tông giết chết Long Cơ trừ hậu hoạn. Nhưng Duệ Tông cho rằng nên nhân cơ hội này, truyền ngôi cho Long Cơ cũng có thể trừ được nạn. Công chúa Thái Bình cực lực phản đối, nhưng không có kết quả.

Sau đó, Duệ Tông triệu Long Cơ vào cung, tỏ ý muốn nhường ngôi. Long Cơ cố từ chối, nhưng sau cùng chấp nhận. Ngày 31 tháng 8, Duệ Tông hạ chiếu nhường ngôi. Ngày Canh Tí (8 tháng 9) năm 712, Lý Long Cơ tức vị, tức Đường Huyền Tông, đổi niên hiệu là Tiên Thiên⁸ . Thái Bình muốn kiềm chế Long Cơ, bèn xin Thượng hoàng Duệ Tông tiếp tục nắm quyền lực, cứ năm ngày ra triều một lần¹⁶ .

Tuy nhiên mâu thuẫn giữa ông với Công chúa Thái Bình vẫn tiếp diễn. Đại thần Lưu U Cầu dâng thư tố cáo bè đảng của Thái Bình công chúa tố cáo bọn Đậu Hoài Trinh, Thôi Thực mưu đồ bất chính, cần trị tội. Thái Thượng hoàng ra lệnh hạ ngục Lưu U Cầu vì tội vu cáo, Huyền Tông chỉ có cách thuận theo. Khoảng đầu năm 713, Thượng hoàng khuyên Đường Huyền Tông đến tuần tra biên giới phía bắc, tuyển sĩ tốt ở các quận gia nhập quân đội. Tuy nhiên sau đó bọn sĩ tốt mới nhập ngũ bị giải tán, Huyền Tông cũng không đến phía bắc nữa.

Diệt Thái Bình công chúa

Thái Bình công chúa ỷ việc Thượng hoàng Duệ Tông còn nắm quyền, ra sức nhờ vào đó tác oai trong triều và thường xảy ra hiềm khích với Huyền Tông. Một nửa đại thần trong triều đều là vây cánh của bà ta. Công chúa liên kết với bọn đại thần Tiêu Chí Trung mưu phế Huyền Tông lập người khác. Lại mua chuộc cung nhân, lén bỏ thuốc độc vào đồ ngự dùng của Huyền Tông để giết chết ông, nhưng việc bị phát giác. Đại thần Vương Cư khuyên Huyền Tông nên mau chóng hành động. Thứ sử Kinh châu Thôi Nhật Dụng cũng khuyên ông diệt trừ Thái Bình công chúa. Ông chấp nhận, nhưng quyết định chỉ nên bí mật ra tay, không nên làm kinh động thượng hoàng.

Tháng 8 năm 713, có người tố cáo Công chúa Thái Bình mưu phản. Cùng lúc đó, công chúa sai Thường Nguyên Giai đột nhập vào điện Võ Đức, Tiêu Chí Trung và Đậu Hoài Trinh tiếp ứng. Huyền Tông cùng các thân vương Lý Kì, Lý Phạm, Lý Nghiệp và các đại thần Quách Nguyên Chấn, Vương Mao Trọng, Khương Kiểu, Lý Lệnh Vấn, Vương Thủ Nhất, Cao Lực Sĩ, Lý Thủ Đức... lập kế diệt trừ¹⁶ .

Mấy hôm sau, ngày 29 tháng 7 năm 713 Huyền Tông cùng các đại thần trung thành đưa quân từ Võ Đức điện tiến vào Kiềm Hóa môn, giết Triệu Nguyên Giai và Lý Từ, bắt giam Giả Ưng Phúc, Tiêu Chí Trung, chém ở giữa triều. Đậu Hoài Trinh bỏ trốn và tự tử. Huyền Tông sai đổi họ của Hoài Trinh thành Độc và giết chết bè đảng của Hoài Trinh. Ông ra lệnh xá thiên hạ, trừ những đồng mưu của công chúa. Tiết Tắc bị bức tử trong ngục.

Ngày Ất Sửu (30 tháng 7), Thượng hoàng ra lệnh giao lại quyền hành trong triều cho Huyền Tông, chuyển sang sống ở điện Bách Phúc. Từ đó ông hoàn toàn nắm giữ quyền lực trong triều. Công chúa Thái Bình trốn vào một ngôi chùa, sau bị phát hiện và bị Huyền Tông ban chết ở nhà. Tuy nhiên, ông tha cho con trai công chúa là Tiết Sùng Giản, nhưng buộc đổi sang họ Lý. Toàn bộ tài sản của công chúa bị tịch thu.

Tình hình chính trị

Tranh vẽ Đường Minh Hoàng và Trương Quả Lão

Cuối năm 713, Đường Huyền Tông đổi niên hiệu thành Khai Nguyên năm thứ nhất. Từ đó mở đầu thịnh trị Khai Nguyên, một thời đại huy hoàng về chính trị, văn hoá, quân sự... trong lịch sử nhà Đường.

Huyền Tông phong đại thần Diêu Nguyên Chi, một quan lại chính trực, làm tể tướng. Đại thần Khương Kiểu chì chiết Nguyên Chi, bị ông trách phạt nặng nề, sau đó bái Nguyên Chi làm Binh bộ thượng thư, Đồng trung thư môn hạ tam phẩm, tức Tể tướng. Trong những năm đầu thời đại của Huyền Tông, số lượng tể tướng trong triều được hạn chế ở số 2,3. Ông lập vợ là Vương thị làm Hoàng hậu. Nhưng do Hoàng hậu không con, nên người con của Triệu Lệ phi được Huyền Tông sủng ái là Lý Tự Khiêm được phong làm Thái tử¹⁷

Diêu Nguyên Chi¹⁸ rất được Huyện Tông trọng dụng. Ông muốn giao hết triều chính cho Diêu Sùng giải quyết, nhưng Diêu Sùng không hiểu ý khiến Huyền Tông không hài lòng. May nhờ có Cao Lực Sĩ đứng ra giải hoà, cho Diêu Sùng hay ý vua, từ đó Diêu Sùng chưởng quản triều định, tiến cử trung lương, trừng phạt gian thần, trở thành vị tể tướng giỏi của nhà Đường.

Cuối năm 713, đầu năm 714, Đường Huyền Tông lần lượt cho đổi tên một số cơ quan và địa danh trong nước: đổi chức Thượng thư tả hữu bộc xạ làm Tả và Hữu thừa tướng; đổi Trung thư tỉnh thành Tử vi tỉnh, Trung thư lệnh thành Tử vi lệnh (chức này giao cho Diêu Sùng); đổi Môn hạ tỉnh làm Hoàng môn tỉnh...¹⁹

Sang năm 714, Huyền Tông hạ lệnh bãi chức và lưu đày nhiều quan lại độc ác dưới thời Võ Tắc Thiên, lợi dụng quyền cai ngục mà dùng cực hình chà đạp phạm nhân, xâm hại bách tích như Chu Lợi Trinh, Vương Tiên Đồng, Ngụy Tri Cổ,... Sau đó ông bổ nhiệm Lư Hoài Thận cùng Diêu Sùng đảm nhận chức Thừa tướng, nhưng tài năng của Diêu Sùng vẫn vượt trội Hoài Thận, do đó lấn át Hoài Thận. Năm 715, Hoài Thận tiến cử Thái thường khanh Mã Hoài Tố lên Huyền Tông, ông phong Hoài Tố làm Tả tán kỵ thường thị.

Cuối năm 7 năm 716, Thượng hoàng Duệ Tông băng hà. Huyền Tông ép con gái mình là Vạn An công chúa làm nữ quan, cầu phúc cho vong linh của Thượng hoàng¹⁴ .

Tháng 11 Âl năm 716, Lư Hoài Thận bị bệnh gần mất, bèn tiến cử các đại thần là Tống Cảnh, Lý Kiệt, Lý Triều Ẩn, Lư Tòng Nguyện lên Huyền Tông, sau đó thì mất. Huyền Tông trọng dụng tất cả những người trên. Còn Diêu Sùng không có phủ đệ, phải sống trong chùa Võng Cực, đến lúc đó lấy cớ bị bệnh mà không yết triều. Từ đó mỗi khi có việc lớn không giải quyết được, Huyền Tông đều đến chùa này để gặp hỏi ý Diêu Sùng. Sau đó ông chuyển Sùng sang Tứ phương quán dưỡng bệnh. Tuy nhiên về sau, các con Diêu Sùng bị dính vào một vụ án mưu phản và bị giết, Diêu Sùng buồn rầu không muốn dự triều nữa, bèn từ chức Tể tướng, tiến cử Tống Cảnh lên ngay. Huyền Tông nghe theo.²⁰ Từ đó Tống Cảnh giữ chức Tể tướng trong triều. Còn Diêu Sùng tuy không còn tham gia chính quyền, nhưng vẫn có ảnh hưởng tới Huyền Tông, nhiều lần vẫn được Huyền Tông hỏi ý kiến đến tận lúc mất (721). Chủ trương chính trị của Tống Cảnh trái với Diêu Sùng, ông chủ trương tôn trọng pháp luật, mọi việc đều làm theo luật và thường can gián thẳng thừng. Đơn cử như vào năm 719, đại thần Vương Nhân Kiểu mất, người nhà muốn làm mả cao năm trượng một thước, nhưng Tống Cảnh không đồng ý vì theo nghi lễ, phần mộ đại thần cao nhất chỉ tới ba trượng. Tuy không hợp ý với Huyền Tông nhưng nói chung thời Tống Cảnh làm tể tướng, quan hệ quân thần trong triều vẫn tốt đẹp.

Năm 718, Huyền Tông cho khôi phục lại Tử Vi tỉnh và Hoàng môn tỉnh thành Trung thư và Môn hạ tỉnh như cũ. Trong khi đó trong triều, dưới thời Tống Cảnh làm tể tướng, chính trị vẫn ổn định. Tống Cảnh được người dân quý mến, muốn lập đền thờ, nhưng ông xin Huyền Tông cấm làm việc này.

Từ thời Huyền Tông, chính sự bắt đầu có sự can thiệp của hoạn quan, đó là Cao Lực Sĩ. Lực Sĩ hầu hạ bên cạnh Huyền Tông từ thời ông còn trẻ, nên rất được Huyền Tông tin tưởng. Lực Sĩ từng nhiều lần dàn xếp mối quan hệ vua tôi trong triều, nhưng cũng căm ghét một số đại thần không ưa mình. Năm 719, Huyền Tông phong cho đại thần Vương Mao Trọng làm Thái bộc khanh và trọng dụng ông ta. Vương Mao Trọng đố kị nhiều đại thần trong triều. Tuy có phủ đệ ở ngoài nhưng ông ta lại thường đến nội trạch trong cung để ở, lại tỏ ra hống hách với các quan lại. Cao Lực Sĩ và Dương Tư Úc ghét ông ta, nên tìm cơ hãm hại.

Từ cuối năm 719, Huyền Tông bắt đầu nghi ngờ Tống Cảnh về chuyện ông có bí mật kiếm chác trong vụ tịch thu tiền giả, không còn tin tưởng nữa. Sang năm 720, ông bãi chức Tể tướng của Tống Cảnh²¹ , sau đó bổ nhiệm Trương Gia Trinh và Nguyên Can Diệu làm tể tướng.²² . Nguyên Can Diệu chủ trương không nên trọng dụng con cháu thế tộc mà không có công huân, nên tự mình xin Huyền Tông cho bãi chức hai người con, cho ra làm việc ở các châu. Sau đó các quan khác cũng đành hưởng ứng xin theo, tổng cộng hơn 100 công tử quý tộc được hưởng phụ ấm bị chuyển sang các châu quận làm việc. Còn Trương Gia Trinh cũng là một nhà chính trị có khả năng, nhưng không bằng Diêu Sùng, Tống Cảnh. Lúc làm tể tướng, ông ta tiến cử bốn quan đại thần gồm Miêu Diên Tự, Lã Thái Nhất, Viên Gia Tĩnh, Thôi Huấn. Bốn người này được tham gia quyết định chính sự trong triều, cũng có nhiều quyền lực. Sang tháng 9 ÂL năm 721, Huyền Tông lại bổ nhiệm Trương Thuyết làm Đồng trung thư môn hạ tam phẩm, do đó trong triều đình có tới 3 tể tướng.

Tết năm 723, Huyền Tông rời Trường An đến tuần du phương bắc, tháng 3 ÂL về kinh. Trong lúc đó tại triều, hai tể tướng Trương Gia Trinh, Trương Thuyết bất hòa với nhau, Trương Thuyết gièm pha Trương Gia Trinh với Huyền Tông, do đó Huyền Tông biếm Gia Trinh làm Thứ sử U châu.²³ . Sau đó Trương Thuyết được phong Trung thư lệnh, trở thành tể tướng nắm quyền lực cao nhất. Đến tháng 4, Huyền Tông phong Vương Tuấn làm Binh bộ thượng thư, Đồng trung thư môn hạ tam phẩm, thay thế vị trí của Trương Thuyết. Nhưng đến cuối năm đó, do Vương bị tố cáo có ý tạo phản, nên bị Huyền Tông biếm chức làm Thứ sử Kì châu.

Cuối năm 723, quần thần đề nghị Huyền Tông làm lễ phong thiền (tế trời). Về việc này, hai tể tướng Nguyên Can Diệu và Trương Thuyết trái quan điểm, trong khi Can Diệu khuyên vẫn chưa tới thời cơ thích hợp, nhưng Trương Thuyết thì ngược lại. Do đó giữa hai người sinh ra bất bình. Nghi lễ cuối cùng được tổ chức vào năm 725.

Năm 726, thấy Huyền Tông có ý trọng dụng các đại thần Thôi Ẩn Phủ và Lý Lâm Phủ, Võ Văn Dung, Trương Thuyết sinh lòng ghen ghét, sau đó Huyền Tông phong Thôi Ẩn Phủ làm Ngự sử đại phu, do đó Thuyết oán Ẩn Phủ. Tháng 4 ÂL năm 726, Thôi Ẩn Phủ, Võ Văn Dung và Lý Lâm Phủ tố cáo Trương Thuyết nhận hối lộ. Huyền Tông tức giận, cho bãi chức Trương Thuyết. Tuy nhiên sau đó ông nghe theo hoạn quan Cao Lực Sĩ, vẫn giữ cho Trương Thuyết một số chức vụ lớn trong triều và bỏ qua tội hối lộ. Không lâu sau, ông phong cho Lý Nguyên Hoành làm Trung thư thị lang, Đồng bình chương sự (Tể tướng) thay vào vị trí của Trương Thuyết. Tháng 9 ÂL cùng năm, Huyền Tông tiếp tục phong cho Đỗ Xiêm làm Tể tướng thứ ba²⁴ .

Năm 727, thấy Huyền Tông lại nhớ đến Trương Thuyết, Võ Văn Dung và Thôi Ẩn Phủ lo sợ, bèn dâng sớ đàn hặc Thuyết. Huyền Tông không tin, lại cho biếm Võ Văn Dung đến Ngụy châu, bắt Ẩn Phủ về nhà dưỡng bệnh cho mẹ. Tháng 11 ÂL năm 728, Huyền Tông phong đại thần Tiêu Tung làm Đồng bình chương sự.

Trương Gia Trinh rồi Trương Thuyết, Lý Nguyên Hoành... được phong tể tướng rồi bị phế truất, chỉ có Nguyên Can Diệu tại vị được lâu hơn cả, là do ông ta luôn nhún nhường các đại thần khác, không dám lấn át họ, do đó chức vị tể tướng của Can Diệu cũng không làm được gì. Năm 729, Lý Nguyên Hoành cùng Đỗ Xiêm bất hòa, thường tố cáo nhau trước mặt Huyền Tông. Tháng 6 ÂL, Huyền Tông sai biếm chức cả hai người, và bãi chức Thị trung của Nguyên Can Diệu, nhưng vẫn để ông ta giữ chức Tả thừa tướng.²⁵ Ông lấy Bùi Quang Đình làm Trung thư thị lang, Tiêu Tung làm Trung thư lệnh.

Lúc đó Vương Mao Trọng tuy không làm tể tướng nhưng rất được tin dùng. Ông ta cùng Cát Phúc Thuận, Lý Thủ Đức, Vương Cảnh Diệu... trở thành một nhóm thế lực trong triều, khinh rẻ các đại thần khác. Cuối năm 730, hoạn quan Cao Lực Sĩ vốn được Huyền Tông tin yêu, không hài lòng với Mao Trọng, bèn nhân lúc vợ ông ta sinh con trai, xin Huyền Tông cho mình đến chúc mừng. Huyền Tông bèn nhờ Lực Sĩ mang rượu đến chúc mừng và phong tiểu công tử làm quan ngũ phẩm. Khi Lực Sĩ trở về, Huyền Tông hỏi về thái độ của Vương Mao Trọng, Lực Sĩ bảo Vương Mao Trọng đòi cho con mình làm quan tam phẩm, khiến Huyền Tông cực kì tức giận. Đầu năm 731, Huyền Tông sai biếm Vương Mao Trọng làm Nhương châu biệt giá, các đại thần cùng cánh cũng bị đày đến châu xa, sau đó Huyền Tông lại sai người đến ban rượu độc cho Mao Trọng.²⁶ . Từ đó Huyền Tông càng tin tưởng Cao Lực Sĩ, Lực Sĩ chính là người mở đầu cho nạn hoạn quan tham chính trong những năm nửa cuối triều Đường.

Tháng 3 ÂL năm 733, Bùi Đình Quang chết, Huyền Tông theo ý kiến của Tiêu Tung, bổ nhiệm Vương Khâu thay làm Tể tướng, nhưng Vương Khâu từ chối và đề cử đại thần Hàn Hưu. Do đó Hàn Hưu được phong Hoàng môn thị lang, Đồng bình chương sự. Ban đầu Hàn Hưu cùng Tiêu Tung hòa hợp, nhưng sau đó chuyển sang bất hòa. Huyền Tông biết chuyện, tháng 10 ÂL cùng năm đó bãi chức cả hai, lấy Bùi Diệu Khanh và Trương Cửu Linh cùng lên thay đảm nhận chức Tể tướng.

Quân sự và ngoại giao

Về quân đội, Huyền Tông tiến hành cải cách phủ binh chế. Năm 723, Ông thiết lập chế độ mướn quân. Chế độ này một mặt vừa có thể giải trừ được nổi khổ đi lính ở dân chúng ở các nơi, mặt khác lại có thể thu hút đội ngũ thất nghiệp, làm dịu mậu thuẫn xã hội. Huyền Tông còn giải quyết về vấn đế lương thực cho quân đội. Năm 717, quân Đường đã thu tới 13 châu đã rơi vào tay giặc suốt 17 năm. Huyền tông còn muốn mở rộng đất đai nên đã đem quân sang xâm chiếm bán đảo Triều Tiên, củng cố nền thống trị ở An Nam. Danh tiếng của nhà Đường ngày càng lừng lẫy, những nước Ả rập và La Mã cử ngay người sang để đi sứ, giao hảo và học hỏi Đại Đường. Đất nước ngày càng cường thịnh.

Khiết Đan và Hề

Tháng 12 năm 713, nước Thổ Phiên (Tây Tạng) sau nhiều lần xung đột đã gửi sứ sang giảng hoà với nhà Đường. Tuy nhiên không lâu sau hai nước tiếp tục xảy ra xung đột.

Thời Võ Tắc Thiên, quân đội nước Khiết Đan và Hế nhân lúc vùng Doanh châu hỗn loạn đã xua quân chiếm lấy. Đầu năm 714, tướng quân Tiết Nột dâng sớ xin Huyền Tông hỗ trợ quân khôi phục lại Doanh châu. Tuy Diêu Sùng nhiều lần can gián, nhưng Huyền Tông không chấp nhận. Mấy tháng sau, ông sai Tiết Nột dẫn quân tiến công Khiết Đan, nhưng bị quân Khiết Đan phục kích đánh tan, chết đến 8,9 phần¹⁹ . Cùng năm 714, Đỗ Tân Khách và Thôi Tuyên Đạo cũng xuất quân đánh Khiết Đan và lại thảm bại.

Năm 717, đại thần Tống Khánh lại dâng biểu xin thu phục lại Doanh châu. Tháng 3 ÂL cùng năm, Huyền Tông cho xây thành trong địa phận gần Doanh châu để chuẩn bị việc tấn công, từ đó nhà Đường thu phục lại 13 quận Doanh châu. Thành xây xong trong ba tuần, nhiều người dân lưu tán trong vùng cũng nhân cơ hội được tụ họp trở về làm ăn. Mấy năm sau, vùng đất đó lại sung túc.

Thấy nhà Đường giàu mạnh, Khiết Đan tạm thời xin quy phục. Cuối năm 717, vua Khiết Đan là Lý Thất Hoạt đến triều kiến Huyền Tông. Sang cuối năm 719, vua mới của Khiết Đan²⁷ cùng công chúa được Huyền Tông gả sang trước đó cũng đến triều kiến. Sang năm 721, Huyền Tông lại phong cho Diêu huyện chủ Mộ Dung thị làm Yến Quận công chúa, gả cho vua Khiết Đan là Lý Úc Can.

Năm 730, đại tướng Khiết Đan là Khả Đột Can giết vua Lý Thiệu Cố, sau đó uy hiếp Hề Quốc cùng mình hàng Đột Quyết. Vua Hề Quốc Lý Lỗ Tô cùng thê thiếp bỏ trốn. Huyền Tông cử Triệu Hàm Chương, Vương Tuấn Lĩnh, Lý Triều Ẩn đem quân thảo phạt, và chiêu mộ thêm dũng sĩ. Năm 732, ông cử thêm Lý Y cùng tiến đánh Hề và Khiết Đan. Quân của Y đại phá được quân hai nước, giết rất nhiều người, nhưng để Khả Đột Can chạy thoát. Sau đó Hề Quốc gửi sứ sang đầu hàng.

Năm 733, Quách Anh Kiệt bị quân Khiết Đan giết ở Đô Sơn. Sau đó, Tiết độ sứ Tiết Sở Ngọc dẫn 10.000 quân hợp sức với Hề Quốc công đánh Khiết Đan, nhưng quân Hề sợ hãi bỏ trốn. Quân Đường gặp cảnh bất lợi, cuối cùng Anh Kiệt bị giết, hơn 6000 quân còn lại không đầu hàng đều bị Khả Đột Can giết hại.

Khoảng năm 735, Khả Đột Can bị giết trong cuộc chiến tranh giành quyền lực. Khiết Đan lại tạm thời quy phục.

Đột Quyết

Tháng 2 ÂL năm 713, Khã hãn Đột Quyết là Mặc Xuyết sai con là Đồng Nga Đặc Lặc, em vợ Hỏa Bạt Hiệt Lợi cùng tướng Thạch A Thất công đánh Bắc Đình đô hộ phủ, nhưng bị quân Đường kích bại, Đồng Nga bị quân Đường chém chết, Mặc Xuyết đau đớn dẫn quân về.

Tháng 2 nhuận, Huyền Tông lấy Hồng Lư thiếu khanh, Sóc Phương phó đại tổng quản Vương Khuê kiêm làm An Bắc đại đô hộ, Sóc Phương đạo hành quân đại tổng quản, cho cai trị thêm ba thành Phong An, Định Viễn, Hàng Thành... để phòng bị Đột Quyết xâm lấn.

Tháng 4 ÂL năm 714, do công chúa trước kia được Trung Tông gả cho Mặc Xuyết đã chết, Mặc Xuyết lại đến nhà Đường xin cầu hôn với một nàng công chúa nữa, trong thư xưng là phò mã, Thánh Thiên Cốt Độc Lộc Khã hãn. Huyền Tông chấp nhận, gả công chúa sang Đột Quyết.²⁸ . Từ đó mặc dù thỉnh thoảng vẫn xảy ra xung đột, nhưng nói chung quan hệ giữa hai bên vẫn tốt đẹp. Tuy nhiên sang năm sau, khi Mặc Xuyết già cả thì sinh ra bạo ngược, nhiều tù trưởng không phục, một số quy hàng nhà Đường.

Năm 716, Mặc Xuyết đem quân đánh bộ tộc Bạt Duệ Cố nhưng bị Bạt Duệ Cố phục kích giết chết. Người Bạt Duệ Cố gói thủ cấp của Mặc Xuyết đến Trường An dâng cho nhà Đường rồi đầu hàng. Từ đó, Đột Quyết suy yếu và không còn đe dọa lớn tới nhà Đường nữa.

Tuy nhiên quân Đường vẫn đôi lúc gặp bất lợi. Như vào năm 720, khi Đột Quyết xâm lấn hai châu Cam, Lương²⁹ , quân Đường kêu gọi Khiết Đan và Hề đem quân hỗ trợ, nhưng hai nước không cử quân, khiến quân Đường bị thua trận. Sang năm 721, hai nước mới giảng hòa. Đến giữa năm 726, Huyền Tông cho bố trí quân ở năm châu Định, Hằng, Mạc, Dịch, Thương để phòng bị Đột Quyết xâm lấn.

Về nước Đột Kị, một phần lãnh thổ Đột Quyết cũ cũng thường cất quân xâm phạm biên giới, nhưng cũng đều bị quân Đường nhanh chóng đẩy lui. Mùa thu năm 735, Đột Kị phải cầu hòa với nhà Đường.

Thổ Phồn

Trong khi đó nước Thổ Phiên liên tục xâm phạm biên giới với Đường. Ngày Kỉ Dậu tháng 5 năm 714, tướng Thổ Phiên Bộn Đạt Diên dâng thư xin giảng hòa, triều đình nghi ngờ đó là kế li binh của Thổ Phiên, nên Huyền Tông sai truân 100000 quân ở hai châu Tần, Vị để đề phòng. Về sau, tuy cũng nhiều lần dâng thư minh ước nhưng Thổ Phiên vẫn dòm ngó nhà Đường.

Tháng 8 ÂL năm đó, tướng Thổ Phiên lại dẫn quân cướp phá Lâm Thao. Huyền Tông sai Tiết Nột cùng Quách Tri Vận ra chống cự, lần này quân Đường đẩy lui được Thổ Phiên. Tháng 10 ÂL, khi Thổ Phiên lại đến xâm lấn Vị Nguyên, Huyền Tông cho chuẩn bị hơn 100000 quân và 40000 con ngựa, dự định đích thân xuất chiến. Sau đó, Tiết Nột thắng được Thổ Phiên ở Võ Nhai, Huyền Tông bèn bỏ ý định thân chinh. Sau đó Thổ Phiên sai đại thần giảng hòa, Huyền Tông không chấp nhận, do đó trong những năm sau, Thổ Phiên liên tục xâm phạm biên cương.

Đầu năm 716, quân Đường do Tôn Nhân Hiến chỉ huy đánh tan quân Đột Quyết xâm phạm ở thành Tùng Châu. Cùng năm đó, Huyền Tông chấp nhận lời thỉnh hòa của Thổ Phiên. Tuy vậy hai bên vẫn không ngừng nổ ra chiến sự. Năm 717, Quách Tri Vận một lần nữa thắng quân Thổ Phiên tại Cửu Khúc. Sang năm 718, Thổ Phiên vương lại sang cầu hòa với nhà Đường³⁰ . Đến năm 722, nhà Đường đánh bại Thổ Phiên một trận lớn, giết hơn 10.000 người; từ đó Thổ Phiên không dám xâm phạm biên cương suốt mấy năm.

Đến khi quốc lực trở lại hùng mạnh, Thổ Phiên lại bắt đầu xuất quân gây hấn, nhưng vẫn bị quân Đường áp đảo. Liên tiếp ba lần trong năm 727, quân Đường đánh bại được Thổ Phiên ở phía tây Thanh Hải. Về sau, Huyền Tông lại cho bố trí từ các châu quận khác khoảng 56.000 quân đến Lũng Đạo, 40.000 quân ở Hà Tây, 10.000 quân đến âm Thao, 20.000 đến Hội châu để phòng thủ. Đến đầu mùa đông năm 727, thấy Tổ Phiên không đánh nữa, số quân này được lệnh về quê cũ.

Năm 728, tướng Tất Mạc Lang của Thổ Phiên xâm nhập Quá châu. Đô đốc Trương Thủ Khuê được lệnh xuất quân bình dẹp. Sau đó các tướng Tiêu Tung và Trương Trung Lượng tiếp tục đại phá Thổ Phiên ở Khát Ba Cốc rồi tiến sang đất Thổ Phiên, bắt nhiều người dân đem về. Về sau, quân Thổ Phiên lại bại trận ở Liên Thành. Khi Thổ Phiên lại sang cướp bóc, Tiêu Tung sai Tương Cương đem quân đánh dẹp, bắt 7 đại tướng của Thổ Phiên. Tháng 3 ÂL năm 729, quân Thổ Phiên tiếp tục bị đánh bại bởi Trương Thủ Khuê và Giả Sư Thuận. Tháng sau, Thổ Phiên công đánh thành Thạch Bảo, nhưng cũng thua trận. Còn đối với các bộ tộc Nam Man, trong mùa xuân năm đó, tướng Đường là Trương Thủ Tố cũng chiếm được Côn Minh và Diêm Thành, giết và bắt hơn 10.000 người. Sang tháng 5 ÂL năm 730, Thổ Phiên gửi sứ giả sang cầu hòa.²⁵ , từ đó ít xâm phạm biên nữa.

Tháng 2 ÂL năm 732, theo đề nghị của Kim Thành công chúa, Đường Huyền Tông sai cắm bia phân định biên giới giữa Đường và Thổ Phiên.

Nổi loạn

Năm 721, người châu Lan Trì ở biên cương là Hồ Khang Đãi chiêu tập dân chúng các bộ tộc ít người nổi lên kháng Đường. Tháng 4 ÂL cùng năm công đánh Lục Hồ châu rồi tập hợp 70.000 người đánh tới Hạ châu. Huyền Tông sang Quách Tri Vận tiến đánh, đến tháng 7 ÂL thì bình định xong. Nhà Đường triệu tập tù trưởng các nơi đến xem tử hình Khang Đãi, để tỏ rõ uy thế.

Năm 722, Tả Lĩnh quân Quyền Sở Bích cùng Lý Tề Tổn lại nổi loạn chống Huyền Tông, tôn Quyền Lương Sơn làm Quang đế, trá xưng là con trai của Thương Đế Lý Trọng Mậu. Quân nổi loạn hơn 100 người tiến vào cung thành, nhưng bị quân hộ vệ đánh tan, Sở Bích bị chém đầu²⁵ .

Cùng năm đó, dư đảng của Hồ Khang Đãi là Khang Nguyện Tử lại nổi loạn, tự xưng Khã hãn. Huyền Tông sai Trương Thuyết đi đánh, bình dẹp xong.

Năm 725, tướng Úy Trì Thiếu Âm hợp mưu với các bộ tộc phương bắc phản loạn, An Tây phó đô hộ là Đỗ Xiêm đem quân đánh dẹp và giết Thiếu Âm. Cùng năm 725, yêu tặc Lưu Định Cao nổi loạn, dẫn quân công đánh cửa Thông Lạc, bị quân triều đình giết chết. Năm 726, có người ở Thái Nguyên tự xưng là hoàng tử con Triệu Lệ phi, Huyền Tông không tin, sai giết chết.³⁰ .

Đầu năm 728, Trần Hành Phạm ở Lung Đẳng châu, Hà Du Lỗ ở Quảng châu cùng nhau làm loạn, vây hơn 40 thành. Hành phạm xưng hoàng đế còn Du Lỗ xưng Định Quốc đại tướng quân. Huyền Tông sai Dương Tư Úc dẫn quân từ Quê châu và các vùng lân cận đánh dẹp. Tư Úc trảm được 6 vạn quân phản loạn, giết Hành Phạm.

Năm 732, nước Bột Hải vốn thần phục nhà Đường cũng xâm phạm biên cương, bị tướng Cát Phúc Thuận đánh bại một trận lớn, sang năm sau quân Đường tiến công Bột Hải, nhưng gặp tuyết lớn phải lui về.³¹

Văn hoá, xã hội

Tây An Đại Thanh chân tự, công trình kiến trúc được xây dựng dưới thời Đường Huyền Tông

Huyền Tông từ lúc nhỏ cũng giỏi về âm nhạc. Khi lên ngôi, ông tiếp tục chú ý phát triển các hình thức ca Võ, thường sai thân tín giỏi âm nhạc đến các phường hát chỉ dạy cho nghệ sĩ. Năm 714, ông tuyển hơn 100 nhạc công, sai sáng tác khúc Hoàng Đế lê viên đệ tử, sai cung nữ diễn tập. Sau đó còn tuyển kĩ nữ múa hát vào cung, lập Nghi Xuân Viện, để họ sống ở đó và thường sai biểu diễn ở các hội lể trong triều.³² .

Từ thời Võ Tắc Thiên và Đường Trung Tông, hoàng đế sùng đạo Phật, người trong nước rủ nhau xuất gia đi tu làm mất nhiều nhân lực cho sản xuất. Trong chùa nhiều nhà sư không biết giữ giới làm mất thanh uy nhà Phật. Tháng 2 năm 714, Huyền Tông theo lời Diêu Sùng, cho trục xuất hơn 12000 nhà sư khỏi chùa. Ông cũng hạ lệnh cấm quan lại quan hệ mật thiết tăng ni để tránh chuyện nhà sư dính dáng vào triều chính, đồng thời cũng ra lệnh cấm nhân gian chú thích các kinh Phật.

Tể tướng Tống Cảnh dưới thời đảm nhiệm chức vụ cũng không thân thiện với những quan lại mê tín dị đoan, thích việc quỷ thần. Để giảm tình trạng này, ông ta cũng nhiều lần dâng sớ xin bãi miễn nhiều quan lại như vậy lên Huyền Tông, điển hình là năm 718, Huyền Tông theo lời Tống Cảnh, bãi chức của hai đại thần Lý Ung và Trịnh Miễn. Còn về dân chúng ở biên cương nhiều lần nổi loạn, Huyền Tông cho dời dân ở sáu châu Hà Khúc (hầu hết là người Hồ) đến các châu Hứa, Nhữ, Đường, Đặng, Tiên, Dự để dễ bề quản lý.

Trước đó, dù tình hình Trung Quốc tương đối yên bình, nhưng nhà Đường vẫn bắt nhiều quân sĩ vào quân đội mà không ban cho họ chút ưu đãi gì, khiến nhiều kẻ đào ngũ. Vì thế năm 722, Huyền Tông theo lời của Trương Thuyết, ban lệnh cho quân sĩ trong quân đội được miễn thuế thân và lao dịch, do đó nhiều người xung phong nhập ngũ. Cuối năm, nhà Đường thu thập được 13 vạn tinh binh, bèn hạ lệnh luân phiên chia thời gian trong năm nhau thành các kì hạn; đến kì thì cho binh lính vào túc trực, hết hạn thì trả về quê làm ruộng.

Ngoài ra ông cũng chú trọng tới việc sưu tầm sách vở. Lúc đầu, ông lập Thư viện Lệ Chánh, chiêu tập nhiều trí thức học giả trong nước đến đàm đạo. Năm 723, có xá nhân Lục Kiên xin miễn việc này vì không có ích gì, nhưng Huyền Tông nghe theo Trương Thuyết rằng từ xưa khi quốc gia vô sự thì đế vương có thể chú tâm đến sách vở văn học, phát huy điển tịch. Cuối năm 723, Huyền Tông tổ chức tế nam giao.³³

Về khoa học, Huyền Tông cũng chú trọng đến ngành thiên văn. Năm 724, ông bố trí cho Nam Cung Thuyết, một nhà thiên văn nổi tiếng, thực hiện một cuộc quan sát thiên tượng ở nhiều địa điểm khác nhau trong nước. Nhân ngày sanh nhật của mình vào năm 729, Huyền Tông triệu các đại thần đến Hoa Ngạc Lâu dự yến. Tại buổi lễ, các đại thần đề nghị nhà vua mỗi năm vào giữa tháng 8 tổ chức Tiết thiên thu. Từ đó, hằng năm người dân đều tổ chức Trung thu, dần đà đây trở thành một lễ hội lớn ở Trung Quốc và các nước lân cận.

Kinh tế

Đường Huyền Tông rất chú trọng về việc phát triển kinh tế xã hội. Để nông dân có đất để ăn ở, Huyền Tông đã thẳng tay trừng trị những bọn địa chủ, quý tộc tham lam dám chiếm đoạt ruộng đất của dân. Đồng thời từ năm 712 đến năm 715, Ông đã triển khai phong trào Kiểm điền quát hộ trong phạm vi cả nước. Huyền Tông bổ nhiệm Võ Văn Dung làm quan khuyến nông khác và quan phụ tá phân công nhau đi đến khắp nơi trong nước để kiểm tra ruộng đất ở đó. Nếu bọn địa chủ có thừa đất thì phải ép chúng cắt một miếng đất cho dân nghèo. Còn những người tá túc trong nhà bọn cường hào thì phải đăng ký hộ tịch. Kết quả là phong trào nói trên đem lại nhiều lợi ích đáng kể, làm cho nhà nước tăng thêm 88 vạn hộ, còn nếu tính thêm tiền của những người tá túc thì nhiều không kể xiết. Để phát triển ngành sản xuất nông nghiệp, Huyền Tông cho xây dựng những công trình thủy lợi trong cả nước. Tổng số công trình thủy lợi mà Huyền Tông cho xây dựng đã vượt hơn cả hai thời Đường Cao tông Lý Trị và thời Võ Tắc Thiên, chiếm gần một nửa với cả công trình thủy lợi của nhà Đường.

Ở trong cung, Đường Huyền Tông trong thời kì này chủ trương tiết kiệm, không khuyến khích cung nhân dùng nhiều đồ trang sức xa xỉ. Tháng 7 ÂL năm 714, ông ra lệnh rằng những đồ dùng thừa trong cung cần được giao cho hữu ti tiêu hủy bớt, chỉ giữ lại một phần đủ dùng. Trong triều, ông cấm quan lại dưới ngũ phẩm dùng các loại trang sức quý phái vương giả, những phẩm trật trên cũng chỉ cho dùng theo một hạn nhất định.

Năm 716, trong nước phát sinh nạn châu chấu phá hoại mùa màng của nông dân¹⁹ . Huyền Tông theo lời Diêu Sùng, mở chiến dịch lớn tiêu diệt châu chấu. Tuy nhiên nạn này vẫn kéo dài trong mấy năm sau đó.

Huyền Tông cũng hạ lệnh cấm phát hành và lưu hành tiền giả trong nước. Lệnh này được ban bố đầu năm 718 theo đề nghị của tể tướng Tống Cảnh. Ngoài ra ông cũng cho xuất 2 vạn tiền trong Thái phủ để bình ổn giá cả trên thị trường. Sang năm 719, ông ra lệnh cho quan lại các phủ tìm kiếm và thiêu hủy những đồng tiền giả.

Sau đó, năm 721, Huyền Tông còn ra lệnh cho những người dân li tán có thể trở về quê cũ hoặc định cư ở làng mới, nhưng phải đăng ký vào hộ khẩu để triều đình dễ kiểm soát, đồng thời cấp tiền trong ngân khố để giúp họ sinh sống do đó số hộ trong nước tăng lên rõ rệt, đến 800.000 hộ.³⁰ Đời sống của người dân cũng được nâng cao và dân số cũng gia tăng rõ rệt. Theo thống kê năm 726, trên toàn lãnh thổ Đại Đường có tới 7.069.565 hộ, 41.419.712 người.^{8 30} . Sang năm 732, con số này là 7.861.236 hộ, 45.431.265 người, năm 734 có 8.018.710 hộ, 46.285.161 người và năm 742 là 1528 huyện, 8.525.763 hộ, 48.909.800 người; trong nước thái bình.

Trong hậu cung

Sau khi lên ngôi, Huyền Tông cho lập Vương thị làm Hoàng hậu. Vương thị lúc trẻ từng hiến kế cho ông dẹp loạn chư Vi. Tuy nhiên về sau hoàng hậu Vương thị tuổi già sắc suy, không còn được Huyền Tông yêu thương nữa. Huyền Tông lúc đó sủng ái Võ Huệ phi, cháu Võ Tắc Thiên, bà này sinh được bảy con trai trong khi hoàng hậu không con. Võ Huệ phi có mưu đồ chiếm ngôi hoàng hậu, khiến Vương hoàng hậu rất bất bình và tức giận, nhiều lần tố cáo trước mặt Huyền Tông. Tuy nhiên Huyền Tông lại đồng ý với Võ Huệ phi, cũng muốn phế Vương hậu. Năm 722, ông cùng đại thần Khương Kiểu bàn kế hoạch phế hậu, tuy nhiên Khương Kiểu lại tiết lộ việc này tới tai Vương hậu. Em rể Vương hoàng hậu là Đằng vương Lý Kiệu dâng thư hỏi lý do lên Huyền Tông, ông tức Khương Kiểu, bèn cho đánh Kiểu 60 trượng, đày ra Khâm Châu.³⁴

Sau vụ Khương Kiểu, Vương hoàng hậu tâm trạng lo lắng sợ bị phế, bèn cùng anh trai là Thủ Nhất lập bùa phép cầu cho mình có con và cũng muốn giống như Võ Tắc Thiên lúc xưa. Năm 724, sự việc bị phát giác, Vương Hoàng hậu bị phế làm thứ nhân, Thủ Nhất bị biếm khỏi triều rồi bị giết. Cựu tể tướng Trương Gia Trinh cũng bị nghi ngờ có thông đồng với Hoàng hậu, nên cũng bị biếm làm Thứ sử Thái Châu. Tháng sau Vương thứ nhân chết, trong cung nhiều người khóc thương. Huyền Tông cũng hối hận, bèn truy phong cho Vương thứ nhân tước vị Hoàng hậu.

Sau cái chết của Vương hoàng hậu, Võ Huệ phi trở thành người nắm giữ nhiều quyền lực nhất trong hậu cung. Năm 726, Huyền Tông đem ý muốn lập bà ta làm hoàng hậu nói với quần thần, nhưng quần thần cho rằng thái tử Lý Hồng³⁵ không phải con đẻ của Huệ Phi, sợ về sau Huệ phi làm khó Lý Hồng, hơn nữa Võ Huệ phi cũng là cháu của Võ Tắc Thiên. Huyền Tông không cưỡng lại được, đành chấp nhận, nhưng ông cũng dành cho Võ Huệ phi nghi trượng và đồ dùng giống hệt hoàng hậu để an ủi.⁵

Thời đại cuối Khai Nguyên và Thiên Bảo

Đường Minh Hoàng đến đất Thục, tranh vẽ vào thế kỉ VIII, được tái họa vào thế kỉ XI

Từ cuối đời Khai Nguyên, Huyền Tông và tông thất đại thần bỏ bê chính sự, lao vào ăn chơi xa xỉ. Để có chi phí cho chiến tranh, nhà Đường lại tăng mức sưu thuế mà nhân dân phải đóng góp, lại thêm nạn tham quan, nên đời sống nhân dân khổ cực hơn. Chính trị xuống dốc, gian thần Lý Lâm Phủ được trọng dụng, ngăn chặn đường tiến thân của kẻ sĩ, ý đồ độc chiếm triều đình. Bên ngoài, thế lực ngoại tộc phát triển, An Lộc Sơn (người Đột Quyết) có thế lực ở Đông Bắc, phát triển thế lực, đến năm 755 phản Đường, gây ra Loạn An Sử. Nhà Đường do đó mà suýt nữa bị diệt vong.

Đuổi trung thần, dùng gian thần

Thị lang bộ binh Lý Lâm Phủ là người giảo hoạt, xu nịnh. Hắn ta mua chuọc các hoạn quan và tì nữ thân cận của Huyền Tông để biết được các hoạt động và sở thích của Huyền Tông, lại kết giao với Võ Huệ phi, hứa giúp con bà ta là Thọ vương Lý Mạo làm Hoàng thái tử. Do đó Huệ phi tín nhiệm Lâm Phủ, nhiều lần tiến cử hắn lên Huyền Tông. Tháng 4 năm 734, hắn được phong làm Lễ bộ thượng thư. Sang tháng 5 ÂL, Huyền Tông phong Bùi Quang Đình làm Thị trung, Trương Cửu Linh làm Trung thư lệnh, Lâm Phủ làm Đồng trung thư môn hạ tam phẩm. Ba người trở thành ba tể tướng trong triều.

Cũng năm đó, Huyền Tông thấy Trương Thủ Khuê có nhiều công trạng, muốn phong làm Tể tướng, nhưng Trương Cửu Linh lo sợ mất quyền lực, bèn thuyết phục Huyền Tông bỏ ý định. Dù vậy, Huyền Tông cũng thăng chức cho Trương Thủ Khuê lên chức vụ cao trong triều³⁶ .

Lâm Phủ đưa Ngưu Tiên Khách, người cùng phe cánh vào triều, để củng cố quyền lực. Tháng 4 ÂL năm 737, Giám sát ngự sử Chu Tử Lượng phát hiện Ngựu Tiên Khách là kẻ bất tài, đưa bằng chứng lên Huyền Tông. Nhưng Huyền Tông bị Lý Lâm Phủ làm mờ mắt, chẳng những không nghe mà còn biếm chức Tử Lương, đánh trượng và đày sang Nhương châu. Lý Lâm Phủ nhân đó tố cáo rằng Chu Tử Lượng là do Trương Cửu Linh tiến cử, do đó Cửu Linh bị bãi chức Tể tướng, đày sang Kinh châu.

Một lúc giết ba con

Tiếp đó đầu năm 737, Lý Lâm Phủ bày kế hãm hại thái tử Lý Anh³⁷ . Đại thần Dương Hồi căm ghét Thái tử Lý Anh cùng Ngạc vương Lý Dao, Quang vương Lý Cư. Hắn ta tố cáo rằng thái tử liên kết với anh vợ Tiết Tố Tiềm có mưu đồ đại sự. Còn Lý Lâm Phủ giả vờ không dám bàn tới việc này. Từ lúc Trương Cửu Linh bị bãi chức, thái tử Lý Anh mất đi chỗ dựa, đến đó khi bị gièm pha, thái tử không sao giải thích được. Huyền Tông bèn ra lệnh đày ba người con Lý Anh, Lý Dao, Lý Cư làm thứ nhân, đày đến Nhương châu, không lâu sau, đích thân ông ra lệnh ép ba hoàng tử phải tự sát ở Lam Điền³⁸ .

Lý Lâm Phủ sau đó được phong làm Tấn quốc công, Ngưu Tiên Khách làm Bân quốc công. Hai người này muốn đưa Thọ vương Lý Mạo, con Võ Huệ phi làm thái tử, nhưng Huyền Tông do dự, chần chừ gần 1 năm không quyết định được. Đến năm 738, hoạn quan Cao Lực Sĩ lên tiếng khuyên ông nên lập con trưởng, do đó đến tháng 6 cùng năm, Huyền Tông lập người con trai lớn tuổi nhất còn sống là Trung vương Lý Dư làm Thái tử, sau đó đổi tên thành Lý Thiệu rồi Lý Hanh.³⁹

Tháng 1 năm 738, Võ Huệ phi mất, Huyền Tông vô cùng xót thương, bèn truy phong bà ta làm Trinh Thuận hoàng hậu. Tháng 2 năm 739, Lý Lâm Phủ được phong làm Lại bộ thượng thư, Trung thư lệnh. Từ đó hắn trở thành người nắm quyền lực cao nhất trong triều. Có chức Tể tướng, Lý Lâm Phủ tìm mọi cách để củng cố chức vị của mình, dùng thủ đoạn ngăn chặn đường tiến thân của hiền sĩ.

Lý Lâm Phủ lộng quyền

Năm 740, Huyền Tông bất ngờ bãi Ngưu Tiên Khách khỏi triều đình, đày đến Sóc Phương mà không rõ lý do tại sao. Sang đầu năm 742, Huyền Tông cho đổi niên hiệu Khai Nguyên thứ 30 thành Thiên Bảo nguyên niên. Mùa thu năm 742, Ngưu Tiên Khách chết, Lý Thích Chi được phong làm Tả tướng⁴⁰

Năm 743, Huyền Tông muốn phong cho đại thần Dương Thận Căng làm Ngự sử trung thừa, nhưng Dương Thận Căng sợ Lý Lâm Phủ sẽ hãm hại nên không dám nhận. Từ đó, các đại thần hầu hết sợ uy Lý Lâm Phủ, việc gì cũng nghe theo hắn, không còn ai dám can ngăn thẳng thắn nữa. Nền chính trị tốt đẹp thời Khai Nguyên đã trở thành quá khứ. Đầu năm 745, do thấy Huyền Tông trọng dụng Hộ bộ thượng thư Bùi Khoan Tố, Lý Lâm Phủ lo sợ chức Tể tướng bị lung lay, bèn gièm pha Khoan Tố. Do đó Khoan Tố bị đày đến Tuy Dương.

Tuy nhiên Lý Lâm Phủ cũng gặp phải thế lực chống đối là Lý Thích Chi. Giữa năm 746, anh của thái tử phi Vi thị là Vi Kiên bị Lý Lâm Phủ mưu hại. Tương tác thiếu tượng Vi Lâm cùng Binh bộ ngoại lang Vi Chi mượn lời của thái tử Lý Hanh xin tha cho Vi Kiên. Huyền Tông rất tức giận còn Lý Hanh rất lo sợ, bèn xin ly hôn với Thái tử phi Vi thị. Sau đó nhiều thành viên trong gia tộc họ Vi bị lưu đày xuống phương nam. Nhân đó Lý Lâm Phủ tố cáo cả Lý Thích Chi có liên hệ với họ Vi. Do đó Lý Thích Chi bị bãi chức, giáng làm Thái thú Nghi Xuân²² . Các đại thần khác như Vi Bân, Bùi Khoan, Lý Tề Vật,... tổng cộng hơn 10 người bị đuổi khỏi triều đình. Sang năm 747, Hoàng Phủ Duy Minh cùng bốn anh em họ Vi bị ban chết. Các đại thần Lý Thích Chi, Vương Cư sợ hãi, đều uống rượu độc tự tử. Con Lý Thích Chi là Lý Thích Nghiêng đem thi hài cha về Trường An, cũng bị Lý Lâm Phủ tố cáo và bị đánh cho tới chết.

Cùng năm đó, Huyền Tông muốn tìm người tài giỏi trong nước ra phục vụ cho triều đình. Lý Lâm Phủ rất lo sợ, bèn nghĩ kế xin Huyền Tông rằng nếu như có nhiều người ứng tuyển làm quan thì sẽ khó xem xét hết được, nên chia làm hai vòng, sau khi khảo sát kẻ sĩ trong một địa phương rồi mới chọn những người giỏi lên cho triều đình xem xét và bổ dụng. Kết quả Lý Lâm Phủ uy hiếp quan lại địa phương, nên không có sĩ tử nào vượt qua vòng khảo thí ở quận huyện. Lâm Phủ bèn tâu lên rằng thiên hạ không có người hiền.

Lý Lâm Phủ đố kỵ công lao của đại thần Vương Trung Tự. Vào mùa hạ năm 747, Huyền Tông muốn sai Trung Tự công đánh thành Thạch Bảo của Thổ Phiên mà Trung Tự từ chối; tướng quân Đổng Diên Quang bèn xin đánh thành Thạch Bảo, Huyền Tông sai Trung Tự trợ giúp, Trung Tự đành phải vâng lời. Nhưng ông ta không hết sức giúp đỡ Đổng Diên Quang, nên bị tố cáo trước mặt Huyền Tông. Lý Lâm Phủ cũng nhân đó tố cáo Vương Trung Tự muốn lập thái tử Lý Hanh lên ngôi. Huyền Tông cả giận, bèn giáng chức của Vương Trung Tự. Ông còn muốn giết luôn Vương Trung Tự, nhưng sau đó thay đổi ý định do sự can thiệp của Ca Thư Hàn. Tháng 4 ÂL năm 749, Thái thú Hàm Ninh Triệu Phụng Chương dâng sớ kể 20 tội lớn của Lý Lâm Phủ. Lý Lâm Phủ tức giận, bèn gièm pha Phụng Chương với Huyền Tông rồi sai triệu ông ta vào cung, đánh cho tới chết.

Sách lập Dương Quý phi

Tranh vẽ Dương Quý Phi tập cưỡi một con ngựa của Tiền Tuyển thời Nam Tống

Từ sau cái chết của Võ Huệ phi, Huyền Tông trở nên buồn rầu không vui. Đến khi ông gặp được Thọ vương phi là Dương Ngọc Hoàn, vợ Lý Mạo, thấy Ngọc Hoàn có sắc đẹp, bèn bắt cô ta làm nữ quan trong cung rồi gả Vi Chiêu Huấn cho Lý Mạo. Ngọc Hoàn được ban pháp hiệu Thái Chân.

Thái Chân pháp sư chẳng những đẹp mà còn giỏi về âm luật. Năm 745, Huyền Tông đưa bà ta vào cung và hết mực sủng ái, người trong cung đều gọi là Nương tử. Nghi phục Huyền Tông dành cho bà ta cũng chẳng khác gì hoàng hậu.⁴¹

Tháng 8 ÂL năm 746, Huyền Tông phong Dương Thái Chân làm Quý phi, truy tặng cha Quý phi Dương Huyền Diễm làm Binh Bộ thượng thư, thúc phụ Huyền Khuê làm Quang Lộc Khanh, anh họ Quý phi là Dương Tiêm được phong làm Điện trung thiếu giám. Từ đó, Dương quý phi trở thành người được Huyền Tông yêu quý nhất và nắm quyền trong hậu cung. Người anh họ vô dụng của Quý phi là Dương Chiêu cũng được trọng dụng, sau được đổi tên là Dương Quốc Trung.

Huyền Tông rất sủng hạnh Dương Quý phi. Người hầu hạ trong viện của Quý phi có đến hơn 100. Các đại thần bên ngoài muốn được Huyền Tông trọng dụng đều chủ động dâng lễ vật quý cho Quý phi. Nhiều người được thăng tiến bằng con đường này. Trong hậu cung của Huyền Tông, từ khi Dương Quý phi xuất hiện thì các phi tần khác đều rất khó được ân hạnh nữa.

Tháng 11 ÂL năm 748, ba người chị của Dương Quý phi làm Thôi thị, Bùi thị, Liễu thị được phong làm Hàn quốc phu nhân, Quắc quốc phu nhân và Tần quốc phu nhân. Ba người này đều có nhan sắc, cũng được Huyền Tông yêu mến, trở thành những người giàu có bậc nhất trong thành Trường An.

Dương Quý phi tuy có nhan sắc nhưng tính nết ương ngạnh, nhiều lần đắc tội và xung đột với Huyền Tông. Tháng 2 ÂL năm 750, sau một lần xung đột, Quý phi bị đuổi khỏi cung. Nhưng có tên hoạn quan cầu xin cho Quý phi, do đó Huyền Tông hối hận, triệu Quý phi về và sủng ái hơn trước. Từ đó ông sa vào tửu sắc và hoang dâm, sủng ái Dương Quý phi quá mức, bắt đầu bỏ bê việc nước.

Quân sự và ngoại giao

Lãnh thổ Đại Đường năm 742

Cuối năm 737, ở nước Đột Kị Thi (vốn bị chia rẽ thành hai phái Hoàng và Hắc) tù trưởng Mạc Hạ Đạt Can giết Khã hãn Tô Lộc. Tướng Đô Ma Độ, đồng minh cũ của Mạc Hạ Đạt Can là Đô Ma Độ chống lại ông ta, lập Cốt Xuyết là Thổ Hỏa Tiên Khả hãn, phân tranh với Mạc Hạ Đạt Can. Mạc Hạ Đạt Can sai người đến cầu viện Thích Tây Tiết độ sử Cái Gia Vận. Huyền Tông được tin, sai Gia Vận dẫn quân công đánh Đột Kị Thi. Thổ Hỏa Tiên và Đô Ma Đô chiếm cứ thành Toái Diệp, cùng Hắc Tính Khã hãn Nhĩ Vi Đặc Lặc cát cứ ở thành La Tư bèn liên kết với nhau kháng Đường.

Giứa năm 738, tướng Đỗ Hi Vọng đem quân tiến công Thổ Phiên, đoạt được đất Hà Kiều. Thổ Phiên cử 30.000 quân chống trả. Đỗ Hi Vọng vì binh ít lương thiếu, không thể chống lại Thổ Phiên. Nhưng khi đó có tả Uy vệ lang tướng Vương Trung Tự tự đem quân ra ứng chiến trước, giết hơn 100 quân, Hi Vọng nhân đó thừa cơ tập kích, Thổ Phiên bị đại bại.

Không bao lâu sau, Thượng hoàng phong cho vua Nam Chiếu Mông Quy Nghĩa làm Vân Nam vương. Mông Quy Nghĩa tuy nhận tước phong của nhà Đường, kỳ thực chính là một vương quốc độc lập. Nước Nam Chiếu sau đó thu phục nhiều bộ lạc Nam Man, dần trở nên lớn mạnh và trở thành mối đe dọa mới ở biên cương.⁴²

Tháng 7 ÂL năm 739, Khả hãn Thổ Hỏa Tiên bị Cái Gia Vận bắt sống. Sau đó Cái Gia Vận đánh thành La Tư, bắt sống Hắc Tính Khả Hãn Nhĩ Vi, bắt hơn 10.000 người đem về. Do đó thế lực của nhà Đường càng lớn mạnh. Năm 740, Cái Gia Vận bắt Thổ Hỏa Tiên về Trường An, Huyền Tông hạ lệnh xá tội, phong làm Kim Ngô tướng quân. Sau đó ông phong cho A Sử Na Hân làm Thập tính Khả hãn, cai trị phương bắc. Huyền Tông còn muốn thăng chức cho Cái Gia Vận, nhưng sau đó nghe theo tể tướng Bùi Diệu Khanh, cho rằng Gia Vận không có công, bèn không phong thưởng nữa. Mạc Hạ Đạt Can thất A Sử Na Hân làm Khả hãn, tức giận khởi binh. Huyền Tông sai Cái Gia Vận tìm cách chiêu dụ và phong Mạc Hạ Đạt Can làm Khả hãn. Mạc Hạ Đạt Can bèn quy hàng, đến tháng 6 năm 742 thì giết A Sử Na Hân. Cùng năm đó, Huyền Tông phong cho Đô Ma Độ làm Tam tính diệp hộ.

Thổ Phiên ngày càng lớn mạnh, liên tục dẫn quân công phá biên giới. Lúc này nhà Đường đã mệt mỏi vì chiến tranh, do đó Thổ Phiên càng xâm lấn nhiều hơn. Tuy quân Đường đánh dẹp được, nhưng quốc lực cũng bị tổn hao rất nhiều. Những năm cuối đời Đường Huyền Tông, Thổ Phiên lại trở thành mối đe dọa thực sự của nhà Đường.

Tháng 6 ÂL năm 741, 140.000 quân Thổ Phiên rầm rộ kéo sang lãnh thổ nhà Đường. Tướng Tang Hi Dịch dẫn 5000 quân kích phá thành công, buộc Thổ Phiên rút lui. Sang tháng 7 cùng năm, nước Đột Quyết sinh ra nội loạn của Cốt Đốt Diệp Hộ, Thượng hoàngsai Tả Võ Lâm tướng Tôn Lão Nô liên kết với Hồi Hột và Cát La Lộc chờ thời cơ công đánh.

Năm 743, quân Đường do Hoàng Phủ Duy Minh chỉ huy đánh bại Thổ Phiên ở thành Hồng Tế. Sang tháng 5 ÂL năm 744, Hà Tây Tiết độ sứ Mông Linh giết chết Mạc Hạ Đạt Can. Huyền Tông bèn phong cho Cốt Đốt Lộc Bì Già làm Thập tính Khả hãn ở Đột Kị Thi.

Tháng 8 ÂL năm 744, Bạt Tất Mật Công giết chết Khả hãn Ô Tô của Đột Quyết, dâng thủ cấp đến Trường An. Vương Trung Tự bèn nhân đó công đánh Đột Quyết, liên quân với Hồi Hột và Cát La Lộc, giết được Mật Hiết Điệt Y Khả hãn. Vua Hồi Hột là Cốt Lực Bùi La cũng nhân đó tự xưng Già Khuyết Khả hãn, Huyền Tông công nhận ông ta. Từ đó Đột Quyết diệt vong, lãnh thổ cũ thuộc về Hồi Hột. Hồi Hột chủ trương thần phục nhà Đường.

Năm 747, do Thổ Phiên bỏ không triều cống, Huyền Tông sai tướng người Cao Câu Ly là Cao Tiên Chi đem quân thảo phạt Thổ Phiên; đại thắng được quân Thổ Phiên. Sai đó tướng Ca Thư Hàn được bố trí lãnh quân chống Thổ Phiên. Năm 748, Ca Thư Hàn nhiều lần đánh bại Thổ Phiên, khiến họ không dám vượt qua vùng Thanh Hải. Đến năm 750, Cao Tiên Chi suất quân diêt nước Khiết Sư, bắt vua Bột Đặc Một. Do vậy uy thế của nhà Đường mở rộng hơn về phía tây.

Tuy nhiên đến năm 751, nhà Đường lại phải chịu thất bại lớn trên chiến trường trước quân đội Nam Chiếu. Nguyên do là đầu năm này, vua Nam Chiếu Các La không chịu hối lộ cho thái thú Vân Nam Trương Kiền Đà, và Kiền Đà gièm pha Nam Chiếu với Huyền Tông. Do đó Các La tức giận, dẫn quân đánh Vân Nam, giết được Trương Kiền Đà, chiếm 32 châu ở Vân Nam.

Tháng 4 ÂL năm đó, Kiến Nam Tiết độ sứ Tiên Ư Trọng xuất quân chống trả Nam Chiếu, bị thua một trận lớn ở Lô Nam. Huyền Tông sau đó lại cử 80.000 quân, phân hai đường, tiến đánh. Vua Nam Chiếu xin giảng hòa, nhưng tướng Trọng Thông không chấp nhận, tiếp tục tiến binh. Quân Nam Chiếu đánh quân Đường tan tác, hơn 60.000 quân bị giết hại, nhưng Dương Quốc Trung đang cầm quyền trong triều lại giấu giếm việc này, nói dối là quân Đường đại thắng.

Sau đó Nam Chiếu nhiều lần xâm nhập biên cương. Quân Đường đối phó một cách chậm chạp và kém hiệu quả. Trong trận chiến đầu năm 752, 200.000 quân Đường bị bắt hay bị giết, còn ở phía tây, Cao Tiên Chi lại gặp thất bại trước quân đội Thổ Phiên, thế lực của nhà Đường đối với lân bang do đó suy giảm rõ rệt.

Hoàng đế lưu vong

An Lộc Sơn phát triển thế lực

Năm 735, Huyền Tông theo lời đề nghị của Trương Thủ Khuê, phong cho hai nghĩa tử của ông ta là A Lạc Sơn và Sử Tốt Cán làm quan trong triều, đổi tên chúng là An Lộc Sơn và Sử Tư Minh.

An Lộc Sơn nắm quân ở phía bắc, thường tỏ ra dũng cảm thiện chiến và giả vờ trung thành, do đó Huyền Tông rất tín nhiệm. Hắn lại mua chuộc nhiều quan lại được Huyền Tông cử đến giám sát, nên được bọn này nói giúp. Cuối năm 741, Huyền Tông phong An Lộc Sơn làm Doanh châu Đô đốc, Sung Bình Lư quân sử, Kinh lược sứ của bốn phủ.

Trong triều đình trước đó không có chính sách trọng dụng người ngoại tộc. Đến khi Lý Lâm Phủ làm Tể tướng đã ra sức khuyên Huyền Tông dùng người Hồ vì hắn cho rằng nếu Huyền Tông dùng quá nhiều người Hán thì sẽ có ngày địa vị của mình lung lay. Do đó, một loạt tướng có gốc là người tộc khác như An Lộc Sơn người Hồ, Cao Tiên Chi người Cao Ly được ông trọng dụng. Năm 742, Huyền Tông cho bố trí quân đội ở các khu vực hiểm yếu như sau

1. Phủ Đô hộ An Tây⁴³ có 24.000 quân
2. Phủ Đô hộ Bắc Đình, nơi tiếp giáp với cả Đột Quyết và Thổ Phiên, có 20.000 quân
3. Phủ tiết độ Hà Tây²⁹ , nằm giữa Thổ Phiên và Đột Quyết, có 73.000 quân
4. Phủ Tiết Độ Sóc Phương⁴⁴ , có 64.700 quân
5. Phủ tiết độ Hà Đông⁴⁵ có 55.000 quân
6. Phủ tiết độ Phạm Dương, vùng đất tiếp giáp với Hề, Khiết Đan⁴⁶ , có 91.400 quân
7. Phủ Tiết độ Bình Lô⁴⁷ , trong đó có An Đông đô hộ phủ, có 37.500 quân
8. Phủ Tiết độ Lũng Hữu⁴⁸ , được giao nhiệm vụ phòng bị Thổ Phiên, có 75.000 quân
9. Phủ tiết độ Kiếm Nam⁴⁹ , giáp với Nam Man, có 30.900 quân
10. Năm phủ kinh lược ở Lĩnh Nam⁵⁰ có 15.400 quân
11. Phủ Kinh lược Trường Lạc⁵¹ có 1.500 quân
12. Hai vùng Đông Lai và Đông Mưu⁵² , mỗi vùng có 1.000 quân

Tổng cộng ở những nơi này có tất cả 490.000 quân và hơn 80.000 ngựa chiến. Từ thời điểm đó, do chính sách bố trí nhiều quân đội như vậy và cũng do các cuộc tấn công liên tiếp của Thổ Phiên, chi phí cho chiến tranh của nhà Đường ngày càng lớn, mọi gánh nặng lại đổ lên vai người dân, do đó tình hình kinh tế đi xuống, dân chúng khổ cực.

Năm 744, Huyền Tông phong cho An Lộc Sơn làm Tiết Độ sứ Phạm Dương. An Lộc Sơn từ đó nắm được hai phiên trấn hiểm yếu, bắt đầu phát triển thế lực lớn mạnh, trở thành mầm họa cho nhà Đường về sau. Nhưng Thượng hoàng không nhận ra việc đó, vẫn một mực tin tưởng An Lộc Sơn. Trong triều, Lý Lâm Phủ cũng có mưu toan riêng, muốn dựa vào thế lực của An Lộc Sơn để làm lợi cho mình, do đó Lộc Sơn nhiều lần làm việc trái phép mà Huyền Tông không hề hay biết, lại theo lời Lý Lâm Phủ, tưởng hắn là người trung thành. Năm 747, An Lộc Sơn được kiêm làm Ngự sử đại phu. Cùng năm 747, sau lần đến phương bắc, thấy An Lộc Sơn có dã tâm, đại thần Vương Trung Tự bèn tâu lên Huyền Tông, nhưng Huyền Tông không tin. Sang năm 751, Lộc Sơn được phong thêm làm Tiết độ sứ đất Hà Đông, nắm trong tay tới ba phiên trấn lớn của nhà Đường. Vốn là người biết nhiều thứ ngôn ngữ, Lộc Sơn dễ dàng thiết lập liên minh với Hề và Khiết Đan, tạo thành thế lực lớn.

An Lộc Sơn một lần vào triều, gặp được Dương Quý phi thì sinh ra thèm muốn, bèn mượn cớ đối thực mà tự do ra vào cung của Quý phi, hai người lại thông gian với nhau. Huyền Tông phong phanh nghe được, nhưng cũng bị An Lộc Sơn qua mặt và lừa gạt một cách dễ dàng. Ở phía đông bắc (lãnh địa An Lộc Sơn cai quản), Lộc Sơn cho tuyển chọn ra 8000 quân thiện chiến làm lực lượng nòng cốt, nhiều người bộ tộc Đồng La, Hề, Khiết Đan rất dũng mãnh, thiện chiến mà ông nuôi dưỡng, huấn luyện thành lực lượng riêng gọi là Duệ lạc hà (Tiếng bản tộc có nghĩa là tráng sĩ)⁵³ . Biết thái tử Lý Hanh không ưa mình, An Lộc Sơn càng gấp rút chuẩn bị, phòng ngày sau Huyền Tông qua đời.⁵⁴

An Lộc Sơn tạo phản

Anh họ Quý phi là Dương Quốc Trung⁵⁵ được Huyền Tông tin tưởng. Từ năm 746 hắn liên tục thăng tiến, ngoi lên chức Ngự sử trung thừa. Hắn liên kết với một số đại thần, tiêu diệt một số thân tín của Lý Lâm Phủ, hòng lên làm Tể tướng. Sau đó Lý Lâm Phủ và Dương Quốc Trung ra mặt đối địch với nhau. Cuối năm 752, Lý Lâm Phủ bệnh nặng, tâu xin Huyền Tông đưa Dương Quốc Trung đến đất Thục chống Nam Chiếu. Quốc Trung biết Lâm Phủ muốn hại mình, bèn xin Quý phi nói giúp. Do đó khi Quốc Trung còn chưa tới đất Thục, Thượng hoàng đã sai sứ triệu về. Khi đó bệnh tình của Lý Lâm Phủ đã rất nguy cấp, nhân Dương Quốc Trung đến bèn xin hắn bao dung cho con cháu của mình, nhưng Quốc Trung không đáp. Ngày Đinh Mão tháng 11 ÂL năm 752, Lý Lâm Phủ chết. Ông ta làm tể tướng 19 năm, là vị tể tướng tại vị lâu nhất dưới thời Huyền Tông, và trong 19 năm đó, đã làm cho quốc lực nhà Đường suy yếu trầm trọng, là mầm mống là họa loạn về sau của nhà Đường.

Đầu năm 753, Dương Quốc Trung được Huyền Tông phong làm Tể tướng. Sau đó, một sự xung đột lại nổ ra giữa Dương Quốc Trung và An Lộc Sơn. Quốc Trung nhiều lần cảnh báo Huyền Tông rằng An Lộc Sơn sẽ tạo phản, nhưng Huyền Tông trước sau không tin. Đến năm 754, để thử lòng trung thành của An Lộc Sơn, Huyền Tông bèn triệu hắn đến triều, Lộc Sơn không trái ý ông vì thế lực còn chưa mạnh. Do đó ông không nghi ngờ An Lộc Sơn chút nào cả.

Cũng năm đó, Dương Quốc Trung đố kị đại thần Trần Hi Liệt, bèn tố cáo Hi Liệt. Hi Liệt biết mình sẽ bị Quốc Trung hãm hại, nên chủ động xin từ chức để tránh tai họa. Nhà Vua lấy Võ bộ⁵⁶ thị lang Cát Ôn lên thay làm Tể tướng thứ hai. Sau đó Dương Quốc Trung còn vu khống và loại bỏ được đại thần Kinh Triệu doãn Lý Hiện.

Năm 754, An Lộc Sơn đề bạt 500 người Hề, Khiết Đan, Cửu Tính, Đồng La lên làm tướng quân và 2000 người thăng chức Trung lang tướng. Sang đầu năm 755, ại dùng 32 tướng người Hồ thay các tướng người Hán, từ đó toàn bộ tướng lãnh dưới quyền An Lộc Sơn đều là người Hồ. Ngoài ra, An Lộc Sơn còn ra sức tích lương thảo, nuôi nhiều chiến mã, làm số quân và thực lực mạnh hơn hẳn lực lượng của triều đình trung ương nhà Đường.

Sai lầm liên tiếp

Ngày Giáp Tý (16) tháng 11 năm 755, An Lộc Sơn nghe theo gợi ý của thuộc hạ, triệu chư tướng lại tuyên bố

Có mật chiếu của thiên tử, lệnh Lộc Sơn nhập triều tru diệt Dương Quốc Trung, chư quân phải lập tức đi theo.

Sau đó, Lộc Sơn khởi binh từ Phạm Dương, liên kết với Hề, Khiết Đan, Đồng La, chính thức phản Đường. Quân An có 15 vạn, nhưng phao lên là 20 vạn⁵⁷ . Các thành phía đông bắc nhanh chóng rơi vào tay An Lộc Sơn. Đến khi thông tin truyền tới Trường An, Huyền Tông bàng hoàng, còn Dương Quốc Trung dương dương tự đắc vì mình đã đoán đúng, và dự đoán chỉ trong 20 ngày, An Lộc Sơn sẽ bị bộ hạ giết chết. Tiết độ sứ An Tây Phong Thường Thanh xin mở phủ khố ở Lạc Dương, chiêu mộ sĩ tốt tòng quân, Huyền Tông nghe theo. Sau đó Thường Thanh mộ 60.000 quân, đóng ở Hà Dương gây thanh thế. Huyền Tông lại phong cho Tiết độ sứ Sóc Phương An Tư Thuận làm Hộ bộ thượng thư, Thái thú Cửu Nguyên Quách Tử Nghi là Tiết độ sứ Sóc Phương, Lý Quang Bật làm Tiết độ sứ Hà Đông phòng thủ các trấn này; Vương Thừa Nghiệp làm Thái Nguyên doãn, Vinh vương Lý Uyển làm Nguyên soái, Cao Tiên Chi làm phó, suất quân đông chinh, đóng ở đất Thiểm⁵⁸ .

Nhưng các thành của nhà Đường vẫn lần lượt bị mất: Bác Lăng, Hao Thành rồi Trần Lưu, Bình Nguyên, Huỳnh Dương, Vĩnh Dương, Thường Sơn... sau đó kéo đến Lạc Dương. Huyền Tông bèn cho giết chết con trai An Lộc Sơn là An Khánh Tông đang làm con tin ở kinh đô, và bắt vợ Khánh Tông là quận chúa Vinh Nghĩa tự vẫn. Phòng Thường Thanh và Cao Tiên Chi bị đánh bại ở Võ Lao, phải rút về Lạc Dương.

Huyền Tông cũng muốn thân chinh đánh An Lộc Sơn, để thái tử Lý Hanh giám quốc. nhưng Dương Quốc Trung tâu rằng thái tử có dã tâm lớn, không thể một lúc phó thác hết chính sự cho được. Huyền Tông bèn bỏ lệnh thân chinh.

Đường Huyền Tông sai hoạn quan Biên Lệnh Thành ra làm Giám quân, giám sát quân Cao Tiên Chi. Biên Lệnh Thành thường hạch sách bắt Cao Tiên Chi thỏa mãn yêu cầu cá nhân, nhưng đều bị Tiên Chi từ chối. Lệnh Thành bèn gièm pha với Huyền Tông. Cuối cùng Huyền Tông hạ lệnh giết cả Phong Thường Thanh và Cao Tiên Chi, cử Ca Thư Hàn (đang dưỡng bệnh ở nhà) dẫn 80.000 quân đến trấn thủ Đồng Quan. Sau đó một số tướng nhà Đường lại nổi lên chống An Lộc Sơn, Lộc Sơn phải bỏ Đồng Quan, lo dẹp yên Hà Bắc. Sau khi dẹp xong, Lộc Sơn lại đánh Đồng Quan.

Tháng 1 năm 756, An Lộc Sơn tiếm xưng hoàng đế, lấy quốc hiệu là Yên⁵⁹ . Cùng lúc đó, Huyền Tông sai Lý Quang Bật 5000 quân tiến về phía đông, đánh phá Thường Sơn⁶⁰ . Lý Quang Bật đánh tan quân của Sử Tư Minh, thu phục 10 huyện ở Thường Sơn. Kế đó, tháng 5 ÂL, đại tướng Quách Tử Nghi chiếm lại hai quận Vân Trung⁶¹ , Mã Ấp⁶² . Thấy Sử Tư Minh tuy thua nhưng thế lực còn lớn, Quách Tử Nghi và Lý Quang Bật lui lại Thường Sơn để phòng thủ, nhưng bị trúng kế của Quách Tử Nghi và thất bại một trận lớn. Quách Tử Nghi dùng kế đánh lâu dài để làm tiêu hao sinh lực địch, tình thế trên chiến trường đã chuyển sang nghiêng về phía quân Đường khi Sử Tư Minh bị đánh phải lui về Bác Lăng⁶³ .

Ở Đồng Quan, Ca Thư Hàn dùng chiến thuật phòng thủ không ra khiến quân Yên mắc kẹt không tiến lên được. Tuy nhiên ngay lúc này, Huyền Tông lại mắc sai lầm. Tại Trường An và xung quanh kinh thành nổ ra dư luận trong các tướng lĩnh quy trách nhiệm cho Dương Quốc Trung lộng hành và kích động ra cuộc phản loạn của An Lộc Sơn. Các tướng đang trấn giữ Đồng Quan như Kha Thư Hàn, Vương Tư Lễ khuyên có ý mang quân về kinh thanh trừng Dương Quốc Trung⁶⁴ . Dương Quốc Trung sợ, bèn mộ 10.000 quân để tự vệ.

Quách Tử Nghi, Lý Quang Bật và Ca Thư Hàn đều chủ trương đánh lâu dài, chờ An Lộc Sơn mất lòng dân. Nhưng Huyền Tông nôn nóng thắng trận, nghe lời sàm tấu của Dương Quốc Trung, ép Kha Thư Hàn xuất kích từ Đồng Quan ra đánh quân Yên, nhanh chóng chiếm lại Lạc Dương. Tháng 7 ÂL, Ca Thư Hàn đành phải nghe lệnh vua. Kết quả đại quân Kha Thư Hàn kéo ra thì rơi vào phục kích, 200.000 quân bị tiêu diệt, Đồng Quan bị mất, [Ca Thư Hàn bị giết.

Bỏ khỏi kinh đô

Đường Minh Hoàng chạy đến Tứ Xuyên, tranh vẽ của họa sĩ Cừu Anh đời Minh mạt

Chiếm được Đồng Quan, An Lộc Sơn kéo về Trường An. Cả triều đình nhà Đường nhốn nháo, người dân cuống cuồng thu dọn đồ đạc, chuẩn bị rút khỏi kinh đô.

Ngày 13 tháng 7 năm 756, Huyền Tông bỏ khỏi kinh đô, cùng Dương Quý phi chạy sang đất Thục, nhưng bề ngoài tuyên bố là hoàng thượng thân chinh. Khi ông ra khỏi kinh đô, Dương Quốc Trung sai đốt cầu bắc ngang sông để ngăn chặn quân Yên. Huyền Tông nói

Dân chúng cũng muốn trốn nạn tìm đường sống, sao lại cắt sinh lộ của dân như vậy.

Rồi sai dập lửa^{65 66} . Sau đó Huyền Tông tới Hàm Dương. Lúc đó, tình cảnh triều đình lưu vong hết sức kham khổ, đến cả Huyền Tông cũng bị thiếu thức ăn, còn các hoàng tử và tùy tùng vì đói cũng đành tìm vào những thôn xóm để xin ăn.

Lúc đó, một bô lão đến nói với Huyền Tông

Lộc Sơn nuôi tâm phản loạn đã lâu, không phải chỉ một ngày. Trong dân cũng có người đến cửa khuyết tâu trình âm mưu phản loạn của hắn, nhưng thấy bệ hạ thường kết tội những người can gián, khiến cho âm mưu của An Lộc Sơn có cơ hội thực hiện. Trước kia thần thấy Tống Cảnh làm tướng, thiên hạ được thái bình. Từ cuối đời Khai Nguyên đến nay, đình thần a du xu nịnh, chinh sự suy đồi nhưng chí tôn không biết được. Sự việc nay đến nỗi này, thần đến để cảnh báo với Bệ hạ

Thượng hoàngtrả lời

Đó là do trẫm bất minh, có hối cũng chẳng kịp.

Sau đó đoàn tùy tùng tiếp tục lên đường, đến Kim Thành. Khi đó viên lệnh đã trốn mất, lại nghe tin Ca Thư hàn bại trận; nhiều người bỏ trốn không theo Huyền Tông nữa.

Chính biến Mã Ngôi Dịch

Ngày 15 tháng 7 đến Mã Ngôi Dịch. Lúc đó binh sĩ tùy hành đói khát mệt mỏi, tình cảnh nguy cấp. Đại tướng Trần Huyền Lễ thấy rằng cảnh loạn lạc là bởi Dương Quốc Trung mà ra, nên muốn diệt trừ. Thái tử Lý Hanh biết việc nhưng không dám hợp tác với Huyền Lễ. Không lâu sau, có tiếng hô hoán ngoài trạm dịch:

Dương Quốc Trung âm mưu phản loạn

Rồi xông vào giết Dương Quốc Trung. Sau đó lại giết luôn người con của Trung là Dương Huyên cùng Hàn Quốc, và Tần Quốc Phu Nhân. Ngự Sử Đại Phu là Ngụy Phương Tiến lên tiếng mắng lại, cũng bị giết nốt. Huyền Tông nghe, bèn hỏi nguyên do, mới biết quân sĩ làm phản. Ông bèn chống gậy ra ngoài xem, ra lệnh cho binh sĩ phải trở về đội ngũ, hứa sẽ không hỏi tội. Nhưng binh sĩ không chịu. Trần Huyền Lễ thưa:

Quốc Trung mưu phản, không nên để Quý Phi hầu hạ ở bên bệ hạ nữa, xin bệ hạ vì quốc pháp mà cắt bỏ tình riêng.

Huyền Tông do dự, vào bên trong. Lát sau, cúi đầu đi ra. Kinh Triệu doãn Triệu Tư Lục cùng Vi Ngạc đều khuyên ông phải thuận theo tình thế. Ông nói với Cao Lực Sĩ:

Quý Phi ở trong thâm cung, sao biết được Quốc Trung mưu phản?.

Lực Sĩ nói

Quý Phi quả thật vô tội, nhưng nay tướng sĩ đã giết Quốc Trung rồi, mà Quý Phi còn sống bên cạnh bệ hạ, tướng sĩ đâu có yên lòng? Xin bệ hạ suy xét kỹ lại. Tướng sĩ được yên lòng, tức bệ hạ được bình an.

Ông không còn cách nào, đành ban cho Quý phi một dải lụa trắng, cho Lực Sĩ thắt cổ Quý Phi⁵ . Huyền Tông đau xót, cũng không dám chứng kiến cảnh ấy.

Sau đó Huyền Tông rời khỏi Mã Ngôi. Các tướng sĩ muốn đến Linh Võ, Thái Nguyên hoặc về Trường An. Huyền Tông lại muốn chạy tiếp vào Tứ Xuyên, nhưng bị phụ lão giữ lại. Ông bèn để thái tử ở lại trấn an phụ lão ở xung quanh kinh đô. Phụ lão trong thành thất vọng về Huyền Tông, bèn nảy ý tôn phò thái tử. Sau đó ngày 12 tháng 8, được sự ủng hộ của các đại thần, Lý Hanh lên ngôi hoàng đế, tự xưng là Đường Túc Tông. Túc Tông vọng tôn Huyền Tông làm Thái thượng hoàng.

Làm Thái thượng hoàng

Công nhận Túc Tông

Trong khi đó tình cảnh của đoàn tùy tùng đi theo Huyền Tông ngày một bi đát hơn, các binh sĩ đào ngũ ngày một nhiều, Trần Huyền Lễ cũng không kiềm chế được. Thượng hoàng bèn triệu các tướng lại, hứa sẽ hậu thưởng xứng đáng cho họ nếu còn trung thành với triều đình nhà Đường, sau đó ông dùng lời lẽ thân tình để phủ dụ tướng sĩ, do đó họ rất cảm động, thề chết để bảo vệ ông.⁶⁷ Tình trạng đào ngũ và phản bội không còn nữa.

Lúc đó Thượng hoàng chưa biết việc Túc Tông đã đăng cơ, bèn phong cho một số người con và tướng lĩnh dẫn quân đến phòng thủ một số nơi dưới sự chỉ huy chung của Hoàng thái tử (tức là Túc Tông). Túc Tông được Thượng hoàng phong làm Thiên hạ binh mã nguyên soái, Đô thống Sóc Phương, Hà Đông, Hà Bắc, Bình Lư đẳng tiết độ binh mã để chỉ huy việc khôi phục hai kinh.

Ngày Canh Thân, Thượng hoàng đến Thành Đô, Thục quận, lúc bấy giờ bên cạnh ông chỉ còn khoảng 1300 binh sĩ và 24 cung nữ. Sang ngày Quý Tị (10 tháng 9), Thượng hoàng mới nhận được tin trong nước đã có tân đế, quyết định công nhận ngôi vị của Túc Tông, tự xưng Thái thượng hoàng, đổi mệnh lệnh của mình là cáo (thay vì chiếu). Ngày Kỉ Hợi (16 tháng 9), Thượng hoàng triệu bá quan đến tuyên chỉ dụ

Nay trẫm tự xưng Thái thượng hoàng, đại sự trong nước trước tiên cho kim thượng xử định, sau đó báo với trẫm. Sau này khi khôi phục lưỡng kinh rồi, trẫm sẽ an dưỡng trong cung, không hỏi đến chính vụ nữa.

Về sau, để tránh bị nghi ngờ rằng mình và Túc Tông đang đối đầu nhau, Thượng hoàng đã hạ lệnh cho một số văn thần võ tướng được phép rời khỏi Thành Đô, đến Linh Võ để phụng sự cho Túc Tông.

Trở về kinh đô

Đến tháng 10 năm 757, Quách Tử Nghi đánh bại quân của An Khánh Tự⁶⁸ , khôi phục được hai kinh⁶⁹ , đón Đường Túc Tông về kinh. Tháng sau, Túc Tông sai Đạm Đình Dao đến Thành Đô rước Thượng hoàng về Trường An. Ngày Đinh Mão tháng 9 Âm lịch, Thượng hoàng rời khỏi Thành Đô, đến quận Phụng Tường. Sau khi qua trạm dịch Mã Ngôi, Thượng hoàng sai tìm di thể của Dương Quý Phi để cải táng nhưng lúc đó di thể đã mục nát thối rữa, không thể nhận ra được, chỉ còn một túi gấm bên cạnh vẫn tỏa hương thơm. Thượng hoàng bèn giữ lấy, đem về và thường xuyên ngắm nhìn, như thể Quý phi còn sống. Sau đó Túc Tông sai 3000 tinh kị đến Phù Phong để hộ vệ cho Thượng hoàng. Ngày Bính Ngọ tháng 12 ÂL năm đó (tức tháng 1 năm 758), Túc Tông đích thân đến Hàm Dương cung nghênh đón Thượng hoàng, sau đó yết kiến ông ở Nam Lâu. Túc Tông muốn trả ngôi lại cho Thượng hoàng, nhưng ông từ chối, nói: Trước đây trẫm làm thiên tử 50 năm, cũng không lấy gì làm vinh dự. Nay trẫm lại thấy vinh dự vì là cha của Thiên tử.

Ngày Đinh Mùi (16 tháng 1 năm 758), Thượng hoàng về lại Trường An sau 2 năm rời khỏi, được bá quan văn võ và dân chúng đón tiếp long trọng. Sau đó ông được bố trí ở cung Hàm Nguyên trong điện Đại Minh. Sau đó, ông đến tạ lỗi với tổ tiên vì thần chủ của nhiều tiên đế đã bị quân Yên phá hủy trước đó, rồi chuyển sang sống ở cung Hưng Khánh.

Mùa xuân năm 758, Đường Túc Tông suất quần thần đến tôn xưng Thượng hoàng là Thái thượng Chí Đạo Thánh hoàng đế.

Qua đời trong uất hận

Vợ Túc Tông là Trương hoàng hậu, vốn lăng loàn thô bạo, thấy Thượng hoàng già cả yếu đuối, cũng không thèm tôn trọng gì cả. Trong triều, hoạn quan Lý Phụ Quốc lộng quyền, đến cả Túc Tông cũng không dám làm gì. Túc Tông nhiều lần muốn thăm Thượng hoàng cũng bị Trương hoàng hậu ngăn trở. Trong những ngày ở điện Hưng Khánh, Thượng hoàng thường đi dạo cùng em gái là Ngọc Chân công chúa Lý Trì Doanh cùng các hoạn quan hầu hạ mình khi xưa, một số nhạc sĩ được mời đến giúp vui cho Thượng hoàng.

Thượng hoàng còn đến ngự ở Trường Khánh lâu, gần khu dân cư, khi người đi đường thấy ông đều dừng lại mà bái vọng. Đôi khi Thượng hoàng còn sai Cao Lực Sĩ lấy một số thức ăn ban cho họ, nên được tung hô. Lý Phụ Quốc nhân đó gièm pha với Túc Tông. Cuối cùng vào năm 760, Phụ Quốc liên kết với Trương hoàng hậu, nhân Thượng hoàng ra cưỡi ngựa, Lý Phụ Quốc ép buộc ông phải trở về cung điện, không lâu sau giả lệnh Túc Tông, xin Thượng hoàng đến Tây Nội bàn việc. Khi sắp tới Tây Nội, Thượng hoàng thấy Lý Phụ Quốc mặc võ phục, đeo kiếm, dẫn mấy trăm quân sĩ, vác thương, cầm kiếm, xếp hàng hai bên đường, nên lo sợ. Cao Lực Sĩ mắng Lý Phụ Quốc, do đó Phụ Quốc phải lui ra. Nhưng Thượng hoàng bị giữ lại ở Cam Lộ điện trong Tây Nội.⁷⁰

Sau đó, Lý Phụ Quốc lập mưu hãm hại, vu khống Cao Lực Sĩ rồi đày ông ta đến Ba Thục, Ngọc Chân công chúa cũng bị bắt đi làm đạo sĩ. Thượng hoàng do đó rơi vào cảnh cô đơn, không có ai bầu bạn, cuối cùng sinh ra bệnh trầm cảm, từ chối không chịu ăn thịt nữa mà chỉ ăn chay. Khi Đường Túc Tông biết chuyện, rất tức giận, muốn giết Lý Phụ Quốc, nhưng khi đó Lý Phụ Quốc nắm hết binh quyền trong cung, Túc Tông không làm gì được.

Ngày 3 tháng 5 năm 762, Thượng hoàng băng hà, hưởng thọ 78 tuổi, được truy tôn là Chí Đạo Đại Thánh Đại Minh Hiếu hoàng đế (至道大圣大明孝皇帝), miếu hiệu là Huyền Tông (玄宗). Tháng 3 ÂL năm 763, di thể của ông được an táng ở Thái Lăng⁷¹ .

Niên hiệu

• Tiên Thiên (先天, 712 - 713).
• Khai Nguyên (開元; 713 - 741).
• Thiên Bảo (天寶; 742 - 756).

Gia quyến

Dương Quý Phi - người đẹp hoa nhường
Tranh của Hosoda Eishi đầu thế kỷ 19 tại viện bảo tàng Anh

• Thân phụ: Đường Duệ Tông Lý Đán.
• Thân mẫu: Chiêu Thành Thuận Thánh hoàng hậu Đậu thị (昭成順聖皇后竇氏; ? - 693), xuất thân từ đại gia tộc Hà Nam Đậu thị (河南窦氏), sơ phong Đức phi (德妃). Bị Võ Tắc Thiên giết hại. Truy tôn Hoàng hậu.
• Hoàng hậu:

1. Vương Hoàng hậu (王皇后, ? - 725), xuất thân từ sĩ tộc Thái Nguyên Vương thị, tổ phụ là Ký Châu Thứ sử nhà Lương Vương Thần Niệm (王神念), cha là Vương Nhân Hiệu (王仁皎). Bị phế năm 724 do dùng yêu chú tà thuật, sau Đường Túc Tông truy lại danh vị Hoàng hậu. Không con.
2. Võ Huệ phi (武惠妃, ? - 738), xuất thân nội tộc Võ Tắc Thiên, nhập cung từ nhỏ, tư sắc diễm lệ, âm trầm thâm sâu. Sau khi qua đời được Huyền Tông truy thụy là Trinh Thuận hoàng hậu (貞順皇后). Hạ sinh Hạ Điệu vương Lý Nhất, Hoài Ai vương Lý Mẫn, Thọ vương Lý Mạo, Thịnh vương Lý Kỳ, Thượng Tiên công chúa, Hàm Nghi công chúa và Thái Hoa công chúa.
3. Dương Quý tần (楊貴嬪, 699 - 729), người Hoằng Nông, Hoa Âm, xuất thân hoàng tộc nhà Tùy, ngoại tộc của Võ Tắc Thiên. Sau khi qua đời thụy là Nguyên Hiến hoàng hậu (元獻皇后), sinh ra Đường Túc Tông Lý Hanh và Tề Quốc công chúa.

• Phi tần:

1. Dương Quý phi (楊貴妃, 719 – 756), xuất thân hoàng tộc nhà Tùy, trước thành hôn với Thọ vương Lý Mạo, sau trở thành Quý phi của Huyền Tông. Là một trong Tứ đại mỹ nhân trong lịch sử Trung Quốc
2. Triệu Lệ phi (趙麗妃, 693 - 726), người Thiên Thủy, vốn là danh kỹ Lộ Châu, ca hay múa đẹp. Sinh ra Phế Thái tử Lý Anh.
3. Hoàng Phủ Thục phi (皇甫淑妃, 694 - 735), cháu nội Việt Châu Thứ sử Hoàng Phủ Túy (皇甫粹), trở thành trắc thất khi Huyền Tông còn là Hoàng thái tử. Sơ phong Đức nghi (德儀), sau khi qua đời truy phong Thục phi.
4. Giang Mai phi (江梅妃, 710 - 755),nổi tiếng với điệu múa Kinh Hồng Võ và bài Lâu Đông phú. Các học giả Trung Quốc cho rằng bà chỉ là một nhân vật được hư cấu trong thi ca.
5. Dương Thục phi (杨淑妃, 692 - 749), tên là Chân Nhất (真一), nguyên là Lương đệ của Huyền Tông khi ông còn là Thái tử. Xuất thân từ nhà họ Dương ở Hoằng Nông, được Thái Bình công chúa cất nhắc vào hầu Huyền Tông. Sau khi Thái Bình công chúa qua đời, bà xuất gia làm đạo sĩ.
6. Đổng Quý phi (董貴妃), nguyên là Lương đệ của Huyền Tông khi còn là Thái tử.
7. Võ Hiền phi (武贤妃), nguyên là Lương viên của Huyền Tông khi ông còn là Thái tử.
8. Lưu Hoa phi (劉華妃), sinh ra Phụng Thiên Đế Lý Tông, Tĩnh Cung thái tử Lý Uyển và Nghi vương Lý Toại.
9. Tiền Đức phi (錢德妃).
10. Lâm chiêu nghi (林昭仪).
11. Võ hiền nghi (武賢儀), Phụ thân là Cao Bình Vương Võ Trọng Quy ([武重规) của Võ Chu, tổ phụ là Hà Gian quận vương Võ Nhơn Phạm (武仁范), tằng tổ phụ là tam bá phụ Võ Sĩ Dật (武士逸) của Võ Tắc Thiên. Sanh người con trai thứ 29 cho Đường Huyền Tông Lương vương Lý Tuyền, đứa con trai thứ 30 là Biện vương Lý Kính.
12. Quách thuận nghi (郭順儀).
13. Đổng phương nghi (董芳儀).
14. Liễu tiệp dư (柳婕妤).
15. Cao tiệp dư (高婕妤).
16. Chung mỹ nhân (鍾美人).
17. Lư mỹ nhân (盧美人).
18. Vương mỹ nhân (王美人).
19. Đỗ mỹ nhân (杜美人).
20. Lưu tài nhân (劉才人).
21. Diêm tài nhân (閻才人).
22. Trần tài nhân (陳才人).
23. Trịnh tài nhân (鄭才人).
24. Cao tài nhân (高才人).
25. Thường tài nhân (常才人).
26. Hạng thị (项氏).
27. Tào Dã Na Cơ (曹野那姬).

Hậu duệ

Đường Huyền Tông có rất nhiều Hoàng tử và Hoàng nữ, tổng cộng 52 người con, trong đó có 23 Hoàng tử và 29 Hoàng nữ, chưa loại trừ đi số người chết yểu khi còn nhỏ.

• Hoàng tử:

1. Hoàng trưởng tử Lý Tông [李琮; ? - 732], mẹ là Lưu Hoa phi. Sơ phong Hứa Xương quận vương (許昌郡王; 710), sau phong Đàm vương (郯王; 712) rồi Khánh vương (慶王). Khi mất, truy tặng làm Tĩnh Đức Thái tử (靖德太子), được truy phong Phụng Thiên Hoàng đế (奉天皇帝) dưới thời Đường Túc Tông.
2. Phế thái tử Lý Anh [廢太子李瑛; ? - 737], mẹ là Triệu Lệ phi. Sơ phong Chân Định quận vương (真定郡王; 710), sau phong Dĩnh vương (郢王; 712), rồi Thái tử vào năm 715. Sau bị Võ Huệ phi mưu hại mà bị xử tử. Về sau, ông được phục hồi danh hiệu Thái tử dưới triều Đường Túc Tông.
3. Đường Túc Tông Lý Hanh [李亨], mẹ là Dương Quý tần.
4. Lệ vương Lý Diễm [棣王李琰; ? - 752], mẹ là Tiền Đức phi.
5. Ngạc vương Lý Dao [鄂王李瑶], bị phế thành thứ dân và bị xử tử năm 737, phục hồi tước vị năm 762, mẹ là Hoàng Phủ Thục phi.
6. Tĩnh Cung Thái tử Lý Uyển [靖恭太子李琬; ? - 755], mẹ là Lưu Hoa phi. Sơ phong Chân vương (甄王; 714), rồi Vinh vương (荣王). Khi mất, được truy phong làm Thái tử.
7. Quang vương Lý Cư [光王李琚], bị phế thành thứ dân và bị xử tử năm 737, phục hồi tước vị năm 762, mẹ là Lưu Tài nhân.
8. Hạ Điệu vương Lý Nhất [夏悼王李一; 716 - 717], mẹ là Võ Huệ phi.
9. Nghi vương Lý Toại [儀王李璲; ? - 765], mẹ là Lưu Hoa phi.
10. Toánh vương Lý Kiểu [潁王李璬; 718 - 783], mẹ là Cao Tiệp dư.
11. Hoài Ai vương Lý Mẫn [懷哀王李敏; 719 - 720], mẹ là Võ Huệ phi.
12. Vĩnh vương Lý Lân [永王李璘], nổi loạn và bị giết năm 757, mẹ là Quách Thuận nghi.
13. Thọ vương Lý Mạo [壽王李瑁; ? - 775], mẹ là Võ Huệ phi.
14. Diên vương Lý Doãn [延王李玢; ? - 784], mẹ là Liễu Tiệp dư.
15. Thịnh vương Lý Kỳ [盛王李琦; ? - 764], mẹ là Võ Huệ phi.
16. Tế vương Lý Hoàn [濟王李環; ? - 768], mẹ là Chung Mỹ nhân.
17. Tín vương Lý Võ [信王李瑝; ? - 774], mẹ là Lư Mỹ nhân.
18. Nghĩa vương Lý Hiểm [義王李玼; ? - 784], mẹ là Diêm Tài nhân.
19. Trần vương Lý Khuê [陳王李珪; ? - 784], mẹ là Vương Mỹ nhân.
20. Phong vương Lý Củng [豐王李珙; ? - 763], mẹ là Trần Tài nhân.
21. Hằng vương Lý Thiến [恆王李瑱], mẹ là Trịnh Tài nhân.
22. Lương vương Lý Tuyền [涼王李璿; ? - 774], mẹ là Võ Hiền nghi.
23. Biện Ai vương Lý Kính [汴哀王李璥; 730 - 736], mẹ là Võ Hiền nghi.

• Hoàng nữ:

1. Vĩnh Mục công chúa (永穆公主), mẹ là Liễu Tiệp dư, lấy Vương Dao (王繇).
2. Thường Phân công chúa (常芬公主), lấy Trương Khứ Xa (张去盈).
3. Hiếu Xương công chúa (孝昌公主), chết non.
4. Đường Xương công chúa (唐昌公主), lấy Tiết Tú (薛锈).
5. Linh Xương công chúa (靈昌公主), chết non.
6. Thường Sơn công chúa (常山公主), lấy Tiết Đàm (薛谭), sau lấy Đậu Trạch (窦泽).
7. Vạn An công chúa (萬安公主), xuất gia làm Đạo sĩ năm 716 sau khi Đường Duệ Tông qua đời.
8. Thượng Tiên công chúa (上仙公主), mẹ là Võ Huệ phi, chết non.
9. Hoài Tư công chúa (懷思公主), chết non.
10. Tấn Quốc công chúa (晉國公主), trước phong Cao Đô công chúa (高都公主), lấy Thôi Huệ Đồng (崔惠童).
11. Tân Xương công chúa (新昌公主), lấy Tiêu Hành (萧衡).
12. Lâm Tấn công chúa (臨晉公主), mẹ là Hoàng Phủ Thục phi, lấy Trịnh Tiềm Diệu (鄭潜曜).
13. Vệ Quốc công chúa (衛國公主), trước phong Kiến Bình công chúa (建平公主), lấy Đậu Lư Kiến (豆卢建), sau lấy Dương Thuyết (杨说).
14. Chân Dương công chúa (真陽公主), lấy hạ giá Nguyên Thanh (源清), sau lấy Tô Chấn (苏震).
15. Tín Thành công chúa (信成公主), mẹ là Diêm Tài nhân, lấy Độc Cô Minh (独孤明).
16. Sở Quốc công chúa (楚國公主), trước phong Thọ Xuân công chúa (寿春公主), lấy Ngô Trừng Giang (吴澄江).
17. Xương Nhạc công chúa (昌樂公主), mẹ là Cao Tài nhân, lấy Đậu Ngạc (窦锷).
18. Vĩnh Ninh công chúa (永寧公主), lấy Bùi Tề Khâu (裴齐丘).
19. Tống Quốc công chúa (宋國公主), trước phong Bình Xương công chúa (平昌公主), lấy Ôn Tây Hoa (温西华), sau lấy Dương Huy (杨徽).
20. Tề Quốc công chúa (齊國公主), mẹ là Dương Quý tần, trước phong Hưng Tín công chúa (兴信公主), sau lại đổi nữa thành Ninh Thân công chúa (宁亲公主). Trước lấy Trương Bành (张垍), sau lại lấy lấy Bùi Toánh (裴颍), sau nữa lấy Dương Phu (杨敷).
21. Hàm Nghi công chúa (咸宜公主), mẹ là Võ Huệ phi, hạ giá lấy Dương Hồi (杨洄), sau lấy Thôi Tung (崔嵩).
22. Nghi Xuân công chúa (宜春公主), mẹ là Lâm Chiêu nghi, chết non.
23. Quảng Ninh công chúa (廣寧公主), mẹ là Đổng Phương nghi, lấy Trình Xương Dận (程昌胤), sau lấy Tô Khắc Trinh (苏克贞).
24. Vạn Xuân công chúa (萬春公主), mẹ là Đỗ Mỹ nhân, lấy Dương Phỉ (杨朏), sau lấy Dương Kỹ (杨锜).
25. Thái Hoa công chúa (太華公主), mẹ là Võ Huệ phi, lấy Dương Kỹ (杨锜).
26. Thọ Quang công chúa (壽光公主), mẹ là Trịnh Tài nhân, lấy Quách Dịch (郭液).
27. Nhạc Thành công chúa (樂城公主), lấy Tiết Lý Khiêm (薛履谦).
28. Tân Bình công chúa (新平公主), mẹ là Thường Tài nhân, lấy Khương Khánh Sơ (姜庆初).
29. Thọ An công chúa (壽安公主), mẹ là Tào Dã Na Cơ, lấy Tô Phát (苏发).

Chú thích

(Nguồn: Wikipedia)